Пошук

Адказы Свяцейшага Патрыярха Кірыла на пытанні ўдзельнікаў IX фестывалю «Вера і Слова» [+відэа]

22 кастрычніка 2021

21 кастрычніка 2021 года адбылася анлайн-гутарка Свяцейшага Патрыярха Маскоўскага і ўсяе Русі Кірыла з дэлегатамі IX Міжнароднага фестывалю «Вера і Слова» «Царква ў свеце, які змяняецца: выклікі і ўрокі цыфравізацыі». Падчас гутаркі Прадстаяцель Рускай Царквы адказаў на пытанні ўдзельнікаў форуму.

— Дыякан Міхаіл Сцепанкоў, кіраўнік Аддзела па ўзаемаадносінах Царквы з грамадствам і СМІ Екацярынадарскай і Кубанскай епархіі. На адкрыцці канферэнцыі «Сусветнае Праваслаўе: першынство і саборнасць у святле праваслаўнага веравучэння» вы сказалі, што Канстанцінопальскі Патрыярхат фактычна ідзе па мадэлі ўзнаўлення расколу 1054 года. Калі гэта сапраўды так, калі гэта сапраўды іх мэта, то да чаго мы прыйдзем? Што нас чакае?

— Гэта не можа быць мэтай для Канстанцінопальскага Патрыярхату. Ён, вядома, не імкнецца да расколу, разбурыць адзінства Праваслаўя не ўваходзіць у яго мэты. Але імкненне зацвердзіць сваё першынство не як першага сярод роўных, а як першага без роўных — тое, што ўжо цяпер дэкларуецца Канстанцінопалем, — вядома, нясе ў сабе зусім вызначана страшны зарад, бацылу разбурэння царкоўнага адзінства. Менавіта ў гэтым сэнсе я пастаянна нагадваю аб тым, што адбылося ў 1054 годзе. Рымскі епіскап імкнуўся распаўсюдзіць сваю прамую юрысдыкцыю на ўсю Сусветную Царкву. Але, пачакайце, а што цяпер адбываецца? Сёння Канстанцінопальскі Патрыярх, па-новаму трактуючы сваё першынство, заяўляе, што гэта першынство без роўных, што гэта Богам вызначанае яго месца, якое прадугледжвае рэалізацыю ўладных паўнамоцтваў у дачыненні да ўсіх іншых Памесных Праваслаўных Цэркваў. Дык гэта тая ж самая пазіцыя, якая прывяла да падзелу ў 1054 годзе! А тады ўзнікае пытанне: калі ж гэтая дактрына ўзнікла ў Канстанцінопалі? Мы не памятаем гэтай дактрыны яшчэ 30 гадоў таму назад. І калі б гэта быў проста тэарэтычны дыскурс — можна было б паспрачацца на канферэнцыях. Але ж гэта не толькі тэарэтычны дыскурс — гэта практычныя дзеянні Канстанцінопаля, звязаныя ў першую чаргу з Украінай. Канстанцінопаль уварваўся ў кананічную прастору іншай Праваслаўнай Царквы, больш за тое, ўзнікшае на гэтай тэрыторыі самачыннае раскольніцкае аб'яднанне ён як бы аўтарызаваў сваёй уладай і падпарадкаваў сабе.

Няўжо Канстанцінопаль, прадпрымаючы гэтыя штучныя і сапраўды невытлумачальныя з пункту гледжання гістарычнай рэальнасці дзеянні, не разумеў, што яны прывядуць да падзелу? Але прызнаць законным тое, што здзейсніў Канстанцінопаль, значыць прызнаць Усходняга Папу. Калі мы застаемся праваслаўнымі, мы прызнаем, што Царква Праваслаўная кіруецца саборна, што ў Царкве Праваслаўнай ёсць першы сярод роўных і што ў гэтага першага вельмі абмежаваная функцыя, не звязаная ніяк з кіраваннем Памеснымі Праваслаўнымі Цэрквамі, а чыста прадстаўніцкая — ён першы падчас богаслужэнняў. Мы нават пагадзіліся на тое, каб прадстаяцель на агульных праваслаўных нарадах не абіраўся, а такім быў Канстанцінопальскі Патрыярх, — хоць першапачаткова мы настойвалі на тым, што трэба абіраць. Мы заўсёды ішлі па шляху стварэння спрыяльнай атмасферы для агульнаправаслаўнага дыялогу, таму і знялі свае патрабаванні, каб старшыня абіраўся, пагадзіліся — ну давайце, няхай будзе Канстанцінопаль. Але гэта не значыць, што мы пагадзіліся з тым, што ў Канстанцінопальскага Патрыярха ёсць асаблівыя, адрозныя ад іншых Патрыярхаў уладныя паўнамоцтвы, тым больш датычныя ўсяго Сусветнага Праваслаўя.

— Чарапанаў Аляксандр Уладзіміравіч, спецыяліст Інфармацыйнага аддзела Наварасійскай епархіі. Ваша Свяцейшасць! Старшыня Урада Расіі Міхаіл Мішусцін назваў «вялікія дадзеныя» новай нафтай і золатам XXI стагоддзя. Ён упэўнены, што дзякуючы аналізу гэтых масіваў інфармацыі ўдасца вывесці на больш якасны ўзровень сістэму кіравання ўсімі працоўнымі працэсамі ўнутры дзяржаўных структур. Ці лічыце вы дапушчальным ў найбліжэйшай будучыні выкарыстанне гэтых масіваў інфармацыі «вялікіх дадзеных», для аптымізацыі працы якіх-небудзь царкоўных структур? Дзякуй.

— Тое, пра што сказаў наш прэм'ер, — гэта стварэнне нейкага інструментарыя, а інструменты могуць выкарыстоўвацца, у тым ліку, і ў царкоўнай рэчаіснасці. Але кожны раз, вырашаючы пытанне аб тым, ці варта нам ісці ў фарватэры свецкай логікі, мы павінны падумаць, наколькі гэта суадносіцца з Паданнем Царквы, наколькі гэта суадносіцца з нашым светаразуменнем і з нашымі пастырскімі мэтамі ў дачыненні да тых людзей, якія складаюць Рускую Праваслаўную Царкву. Таму нічога бяздумна мы рабіць не будзем. Калі прымаць нейкія рашэнні, то на падставе саборнага асэнсавання, і ў тым ліку такі сход, удзельнікам якога вы зараз з'яўляецеся, можа быць часткай гэтага працэсу.

— Вялікі дзякуй!

— Ваша Свяцейшасць, благаславіце. Эдуард Худзякоў, агенцтва «UP манітор». Я з Екацярынбурга, і ўсім вядомы раскол, які мы перажылі ў мінулым годзе. Шмат гонару, вядома, казаць пра гэтага раскольніка, але ён павёў за сабой малы статак да прорвы. Нейкую колькасць людзей спакусіў — людзей, якія яму паверылі і не змаглі адрозніць падробку ад ісціны. У сувязі з гэтым, як вы лічыце, ці не наспеў перагляд сістэмы катэхізацыі, асабліва з улікам развіцця Інтэрнэту, сацыяльных медыя, сацыяльных сетак?

— Калі казаць аб пераглядзе, то трэба гаварыць аб нечым канкрэтным. Я не ведаю, што мы цяпер павінны перагледзець у выніку гэтай вар'яцкай дзейнасці спадара на Урале. Не хачу цяпер кваліфікаваць, але, думаю, ёсць нешта не зусім нармальнае ў яго паводзінах. Такога роду людзі час ад часу з'яўляюцца — апантаныя маніяй велічы, з падвышанымі патрабаваннямі да навакольных у дачыненні да ўласнай персоны, з імкненнем абавязкова лідарстваваць, прычым гэта імкненне часам суправаджаецца патрабаваннямі таталітарнага характару. На мой погляд, гэта духоўнае захворванне, паколькі гаворка ідзе пра святара. Не ведаю, можа быць, медыкі скажуць яшчэ нешта, але не думаю, што мы павінны зараз пра гэта шмат гаварыць.

Самае галоўнае, што ў нашай Царквы ёсць прышчэпка ад усіх такіх кур'ёзаў, ад усіх гэтых скрыўленняў царкоўнага жыцця. Бо мы сапраўды прайшлі цяжкую гісторыю. Мы справіліся з расколамі, з падзеламі, мы сталі адзінымі і кансалідаванымі. І таму, вядома, паддавацца на спакусы такога местачковага разліву ўжо зусім сорамна. Дзякую ўсім тым, хто даў цвёрды адпор гэтаму спадару і радуюся, што канкрэтнага ўрону Царкве яго дзейнасць практычна амаль не прынесла. Можа быць, ёсць страты на ўзроўні асабістага жыцця некаторых людзей, якія паддаліся яго прапагандзе, яго нейкаму абаянню і патрапілі ў сеткі гэтага спакусы.

— Ваша Свяцейшасць, благаславіце. Я протаіерэй Андрэй Тураў, які прадстаўляе Томскую епархію, кіраўнік Аддзела па ўзаемаадносінах Царквы і грамадства, выкладчык Томскай духоўнай семінарыі, і маё пытанне закранае як усебаковае сведчанне Царквы, кожнага з нас, для знешніх, для ўсяго свету, так і ўнутранае ўладкаванне жыцця праваслаўнага хрысціяніна. Справа ў тым, што ў сучасным жыцці назіраюцца крызісныя з'явы ў сем'ях, і гэтым крызісным з'явам схільныя не толькі людзі нецаркоўныя, але таксама сем'і праваслаўных хрысціян і нават сем'і святароў. Нападкам падвяргаюцца нашы сучаснікі, якія стаяць перад выбарам паміж сапраўднымі каштоўнасцямі і альтэрнатывамі, якія прапануе сёння ліберальны парадак дня, секулярны свет. Якіх першарадных, найважнейшых прынцыпаў варта прытрымлівацца тым, хто жадае ствараць хрысціянскую сям'ю, у тым ліку сем'ям святароў?

— Мне складана іх пералічыць, таму што гэта прынцыпы хрысціянскага жыцця, але ў першую чаргу гаворка ідзе аб хрысціянскім стаўленні да шлюбу. І будуць двое плоццю адзінай; тое, што Бог злучыў, чалавек няхай не разлучае (гл. Мф. 19:5-6). Таму самая галоўная ўстаноўка праваслаўных людзей, якія ўступаюць у шлюбныя адносіны, заключаецца ў тым, што нават думкі пра развод быць не павінна. А калі пачынаюцца спакусы (а спакусы пачынаюцца ва ўсіх, у большай ці меншай ступені, у тым ці ў іншым узросце), калі паслабляюцца пачуцці кахання, прыхільнасці, калі ўзнікаюць грахоўныя думкі (так здараецца, і мы не можам змяніць грахоўную чалавечую прыроду), калі ўзнікаюць выклікі сямейнаму дабрабыту, адзінству сям'і, — ім трэба даваць маментальны адпор. У першую чаргу на ўзроўні сваёй свядомасці, на ўзроўні сваіх пачуццяў і ні ў якім разе не паддавацца ні на якія спакусы, таму што захаванне шлюбу — гэта боская запаведзь: каго Бог злучыў, таго чалавек няхай не разлучае. А калі ў гэтым разлучэнні ўдзельнічае святар, — гэта проста гора.

Ведаю, што ўступіць у шлюб для семінарыста, для чалавека, які рыхтуе сябе да святарскага служэння, вельмі няпроста. Ведаю гэта яшчэ як рэктар духоўнай семінарыі і акадэміі, якому даводзілася і спавядаць хлопцаў, і гутарыць, і дапамагаць у выбары жыццёвага шляху. Заўсёды ёсць вялікія цяжкасці. Дапусцім, выбар паміж успыхнуўшымі пачуццямі (а ў маладосці гэта яркія пачуцці) і нейкай падсвядомай думкай: а ці той гэта чалавек, які можа падзяліць са мной маючы адбыцца шлях? Вось тут, вядома, было б вельмі карысна і важна, каб нашы святары, духаўнікі нефармальна ставіліся да падобнага роду выпадкаў, каб яны знаходзілі правільныя словы, пераканаўчыя для сучасных людзей, каб не абмяжоўваліся формуламі, запазычанымі з курсаў маральнага багаслоўя, а простай чалавечай мовай тлумачылі, што такое шлюб, што адбываецца з чалавекам, калі шлюб распадаецца, ці можа быць шчасце чалавека там, дзе ён ідзе супраць Божай запаведзі «што Бог злучыў, чалавек няхай не разлучае».

Вядома, тое, што я цяпер кажу, не пакрывае ўсіх выпадкаў, напрыклад, калі муж — алкаголік, або жонка ўступіла на шлях парушэння шлюбных абяцанняў, або, наадварот, муж загуляў. Шмат усяго можа быць такога, што нават з кананічнага пункту гледжання з'яўляецца падставай для разводу. Але калі казаць мовай царкоўнай праўды, заснаванай на вопыце Царквы, то трэба яшчэ і яшчэ раз сказаць, што разбурэнне шлюбу з'яўляецца велізарнай памылкай і, вядома, вялікім грахом. І таму праца святароў з моладдзю, з тымі, хто ўступае ў шлюб, хто звяртаецца на споведзі за адпаведнымі парадамі, ні ў якім выпадку не павінна суправаджацца перадачай слоўных штампаў. Заўсёды трэба старацца ўвайсці ў разуменне той драмы, якую перажывае чалавек, які звярнуўся па параду. Трэба пастарацца ў нейкім сэнсе паставіць самога сябе ў яго сітуацыю і спытаць: «А як бы я дзейнічай?» Нашы парады павінны быць вельмі чалавечнымі, шчырымі, я б сказаў, сардэчнымі, так каб у іх выяўлялася наша салідарнасць з людзьмі і яны б бачылі, што мы падзяляем іх смутак; але адначасова гэтыя парады павінны несці ў сабе Божую праўду.

Мне даводзілася даваць такія парады. Часам яны не адпавядалі настроям тых, хто за імі звяртаўся, напрыклад, калі я казаў, што не магу благаславіць на развод: «так, у вас нешта адбылося, але тое, што Бог злучыў, чалавек няхай не разлучае. Як жа вы просіце мяне Вас развесці?» Людзі веруючыя, спалучаліся шлюбам, а цяпер трэба, каб іх развялі? У той час я яшчэ не быў патрыярхам, я быў архіерэем. Мяне прасілі: «вы нас развядзіце», але я ніколі не разводзіў. Часам мае размовы мелі добрыя наступствы — людзі аднаўлялі свае адносіны, а некаторыя да гэтага часу, наколькі я магу адсочваць, жывуць у шлюбе і, мяркую, шчаслівыя.

Іншымі словамі, мы павінны стаяць на варце запаведзяў, Божых законаў, але пры гэтым мы ніколі не павінны і не маем права адказваць на звернутыя да нас воклічы фармальна. Трэба заўсёды спрабаваць увайсці ў сітуацыю і па-чалавечы, з вялікай сардэчнасцю, з саўдзелам даваць параду. Для гэтага святару заўсёды неабходна ўсведамляць і сваю ўласную абмежаванасць, сваю грахоўнасць і ніколі не пастаўляць сябе вышэй тых людзей, якія прыйшлі са сваёй просьбай. Нашы словы пераканаўчыя толькі тады, калі мы гаворым з людзьмі іх мовай і рэальна разумеем, што з імі адбылося. Барані, Божа, адказваць штампамі — яны нежыццёвыя, яны не прыводзяць да станоўчых вынікаў. У гэтым жа і заключаецца подзвіг пастыра: ён павінен паглыбіцца ў сітуацыю, ён павінен атаясаміць сябе з тымі, хто прыйшоў да яго, паставіць сябе на іх месца, зразумець, што адбываецца, і потым з глыбіні гэтага, хоць бы разумовага вопыту перадаць правільныя словы, грунтуючыся, вядома, на кананічным праве і на нашых веравучыльных пазіцыях.

— Сардэчна дзякую Вам, Ваша Свяцейшасць. Прашу Вашых Першасвяціцельскіх малітваў аб сібірскай пастве нашай Царквы. Іс пала эці, дэспата!

— Памагай Бог ўсёй сібірскай пастве. Вельмі люблю і заўсёды любіў наведваць аддаленыя раёны нашай краіны, нашай Царквы. Магу з задавальненнем сказаць, што я, надаючы асаблівую ўвагу Сібіры, Далёкаму Усходу і Крайняй Поўначы, пабываў практычна ва ўсіх гарадах і буйных населеных пунктах на ўзбярэжжы Ледавітага акіяна, Берынгава праліва і далей да Уладзівастока. І гэта не проста жаданне падарожнічаць. Наведванне самых аддаленых раёнаў, у якіх наогул рэдка бываюць вялікія начальнікі, давала мне велізарную ежу для разважанняў, а самае галоўнае, дапамагала ўбачыць рэальнае жыццё нашай Царквы. Дарэчы, такія падарожжы прывялі мяне да думкі аб неабходнасці стварыць большую колькасць епархій. Таму што калі я пытаўся «А ў вас уладыка бываў?», людзі нават не заўсёды разумелі, аб чым гаворка. А цяпер, калі мы стварылі амаль у два разы больш епархій, у епархіяльных архіерэяў з'явілася магчымасць наведваць аддаленыя месцы, сустракацца з людзьмі. Я вельмі спадзяюся, што ўладыкі цяпер чуюць тое, што я кажу. Я гатовы ўсяляк заахвочваць такога роду дзеянні і, наадварот, уздзейнічаць, у тым ліку царкоўна-кананічна, на тых архіпастыраў, якія ўхіляюцца ад наведвання аддаленых гарадоў і вёсак. Епіскап павінен быць са сваім народам. Архіерэй павінен быць са сваім народам, і гэта не проста прыгожыя словы. А для таго каб быць са сваім народам, да народа трэба прыехаць. Спадзяюся, што сёння ўсе ўладыкі мяне чуюць.

— Дзякую Вам.

— Ваша Свяцейшасць, благаславіце! Святар Павел Астроўскі, Адзінцоўская епархія. Я займаюся місіянерствам у сацыяльных сетках, на мяне падпісана больш за паўмільёна чалавек. Большая частка аўдыторыі — гэта людзі, далёкія ад Царквы; каля 100 тысяч чалавек — гэта старшакласнікі, студэнты. Яны выраслі ў зусім нецаркоўным асяроддзі і не знаёмыя з нашымі традыцыямі. Многія нават вонкава выглядаюць нязвыкла для нас — татуіроўкі, пірсінг, адзенне і гэтак далей. Дзякуй Богу, многія з іх пачынаюць цікавіцца Хрыстом, Евангеллем, у іх з'яўляецца шчырае жаданне прыйсці ў храм спавядацца, прычасціцца. Мы заўсёды адпраўляем іх у мясцовы храм, і раптам аказваецца, што ў некаторых храмах іх не тое каб не чакаюць, але яны сустракаюцца з такой, як мне здаецца, неабгрунтаванай строгасцю, калі ад іх патрабуюць імгненнай перамены вонкавага выгляду, і таго каб яны імгненна навучыліся маліцца так, як мы навучаны, пасціцца і гэтак далей. Як Вы лічыце, ці павінна аказвацца паблажка, і не толькі моладзі, але і тым, хто зусім не знаёмы з нашымі традыцыямі, хоць яны і нарадзіліся ў Расіі?.

— Вядома, благаслаўляю, і трэба рабіць усё для таго, каб развіваць тое, аб чым Вы кажаце. Але калі хочаце ведаць маё меркаванне, жанчын у храмах заўсёды будзе больш. Гэта тычыцца не толькі праваслаўных храмаў — гэта датычыцца рэлігійнага жыцця людзей наогул. Таму што жаночая псіхалогія, адказнасць за сябе, за свайго дзіця, за сям'ю, робіць жанчыну больш адчувальнай, больш адкрытай да рэлігійнага вымярэння жыцця. Яна больш мае патрэбу ў малітве, яна не такая моцная, як мужчына. Мужчына абапіраецца на свае сілы, а жанчына, часта ўсведамляючы сваю слабасць, мае патрэбу ў дапамозе звыш і адчувае неабходнасць малітвы. Можа быць, існуюць яшчэ нейкія прычыны, чаму рэлігійнасць сярод жанчын больш развітая, чым сярод мужчын, але гэта факт. Яшчэ раз хачу сказаць: факт глабальнага маштабу. Добра гэта ці дрэнна? Я лічу, што гэта добра, таму што жанчына — захавальніца хатняга ачага. Вядома, мужчыну мы называем галавой сям'і, але дабрабыт сям'і ў значнай меры залежыць ад маці, ад жонкі. Яна захавальнік, яна ля ачага, а калі яна сыходзіць у бок, ачаг згасае. Мужчына пастаянна кудысьці сыходзіць — камандзіроўкі, праца і гэтак далей. Вядома, цяпер правы мужчын і жанчын зраўняліся, што на самой справе зусім не дрэнна, але ж на жанчын легла адказнасць, у тым ліку, за матэрыяльнае забеспячэнне сям'і, якой раней не было, і большасць жанчын працуюць. Вядома, гэта парушае пэўныя балансы ў сямейным жыцці. але, з іншага боку, гэта дадзенасць, і многія жанчыны з задавальненнем ідуць на працу, робяць кар'еру. У гэтым я не бачу нічога дрэннага. Бачу дрэннае толькі ў тым выпадку, калі праца жанчыны, яе кар'ера будуецца без уліку клопату пра сям'ю — тады гэта, несумненна, грэх. Бо жанчына нясе асаблівую адказнасць за дзяцей і за захаванне сямейнага ачага, і калі яна, захапляючыся кар'ерай, забывае пра сям'ю, пра мужа, то гэта звычайна прыводзіць да самых сумных наступстваў.

Таму я б у першую чаргу сказаў пра тое, што захаванне сям'і — гэта ў большай ступені адказнасць жанчыны, хоць, вядома, пры адсутнасці належнага стаўлення мужа да сям'і таксама нічога добрага быць не можа, і сям'я можа распасціся. Але сама ідэя ўключэння бацькоў у больш актыўны клопат пра сям'ю — праз удзел у царкоўных праграмах, праз удзел у парафіяльнай актыўнасці — несумненна, заслугоўвае ўвагі. Не скажу, што гэта проста ажыццявіць, але калі ў нашага духавенства ёсць жаданне і магчымасць займацца развіццём асаблівых адносін з мужчынскай часткай прыходу, то тут нічога дрэннага няма. Аднак трэба знаходзіць правільныя інструменты для такой працы. Трэба далучаць мужчынскую частку прыходу, нават калі гэта не вельмі актыўныя прыхаджане, у такую дзейнасць, якая раскрывала б значэнне царкоўнага жыцця. Напрыклад, рамонт, будаўніцтва, дабрачынная дзейнасць, арганізацыя паездак — усюды, дзе мужчыны могуць і павінны адыграць сваю ролю, і не трэба ўсё гэта перакладаць на плечы нашых прыхаджанак.

Іншымі словамі, бацькоўства — гэта вельмі важнае служэнне. З-за ўключэння ў мноства іншых спраў мужы і бацькі нярэдка надаюць недастаткова ўвагі сям'і, і Царква, вядома, павінна падахвочваць мужчын да рэалізацыі сваёй адказнасці як бацькоў. І яшчэ раз хачу сказаць: вельмі важна, каб нашы парафіяльныя абшчыны ўключалі мужчынскую частку прыходу ў больш актыўнае царкоўнае жыццё. Думаю, гэта аднолькава надзённа і для аддаленых парафій, і для гарадскіх прыходаў, і для кафедральных сабораў. Гэта адзін з важных напрамкаў нашай пастырскай дзейнасці, і дзякую Вам за тое, што Вы ўзнялі гэтае пытанне.

— Ваша Свяцейшасць, благаславіце! Дзіяна Кудзагава, прэс-служба Уладзікаўказскай і Аланскай епархіі. Пытанне ў мяне такое. На працягу апошніх дзесяцігоддзяў статус Праваслаўнай Царквы вельмі змяніўся — з гнанай Царквы яна ператварылася ў адзін са слупоў дзяржавы. Скажыце, з якімі задачамі нам, Праваслаўнай Царкве, яшчэ трэба будзе сутыкнуцца ў бліжэйшы час? Дзякуй.

— З задачамі ў якой плоскасці, у якой галіне?

— У прынцыпе, наша далейшае развіццё, як усё гэта будзе адбывацца?

— Развіццё Царквы або дзяржавы, грамадства?

— Так, ёсць у нас якія-небудзь мэты, задачы?

— У нас поўна мэт і задач. Але я хацеў бы ведаць, што Вас, уласна, цікавіць. Гатовы адказаць, але задайце пытанне больш канкрэтна, калі ласка.

— Мяне цікавіць у прынцыпе ўсё…

— Усё ў прынцыпе? Малайчына! Тады я адкажу агульнымі словамі: вядома, усё трэба развіваць, усё трэба ўдасканальваць. Ніколі не трэба спыняцца на дасягнутым і лічыць, што гэтага дастаткова, ці ў царкоўным жыцці, у парафіяльным жыцці, у асабістым жыцці, нават у сямейным жыцці. Трэба пастаянна падымаць планку тых задач — якія мы перад сабой ставім, — тады і забяспечваецца развіццё. Таму дай Бог, каб усе мы былі здольныя пастаянна ставіць новыя задачы, імкнуцца да гэтых задач і здзяйсняць іх на карысць. На агульнае пытанне — агульны адказ. Дапамагай вам Бог у вашай працы.

Прэс-служба Патрыярха Маскоўскага і ўсяе Русі/Church.by