Становішча Царквы ў канцы 17 стагоддзя і пасля Замойскага сабора 1720 года. Вызнаўчая дзейнасць свяціцеля Георгія (Каніскага))

Паводле Андрусаўскага перамір'я 1667 г. тэрыторыя Беларусі зноў увайшла ў склад Рэчы Паспалітай, і тут пачалося аднаўленне пазіцый каталіцкай і ўніяцкай царквы. У гэты час соймы Рэчы Паспалітай выдалі шэраг пастаноў, варожых для праваслаўных. Сойм 1667 года пастанавіў вызваліць ад усіх вайсковых павіннасцяў толькі ўніяцкая духавенства; праваслаўныя клірыкі былі зраўняныя з падатнымі саслоўямі — сялянамі і мяшчанамі. У 1668 г. сойм пастанавіў: «Адступнікі ад каталіцтва і уніі (г. зн. праваслаўныя.— Аўт.) не павінны карыстацца апекай соймавых пастаноў». Сойм 1673 года забараніў даваць шляхецтва не каталікам. Пастановай сойма 1676 года, пацверджаным на соймах 1678 і 1699 гг., правасл. стаўрапігіяльным брацтвам і наогул усім праваслаўным забаранялася выязджаць за мяжу або прыязджаць адтуль, зносіцца з Канстанцінопальскім Патрыярхам і ставіць на яго рашэнне справы, якія тычацца веры; брацтвы павінны былі або падпарадкавацца мясцовым епіскапам, або прадстаўляць справы веры на рашэнне грамадзянскіх судоў. Такім чынам, калі епіскап прымаў унію, то брацтва ўжо не мела права  звяртацца да Патрыярха. Забаронай праваслаўным выезду за мяжу ўрад Рэчы Паспалітай меў намер дамагчыся поўнага разрыву сувязяў праваслаўнага насельніцтва краіны з Масквой і Канстанцінопалем. У 1696 годзе генеральная канфедэрацыя саслоўяў забараніла выкарыстанне старабеларускай (заходнерускай) мовы ва ўсіх новых дакументах, замяшчаючы яго польскай мовай. Сойм 1699 г. пастанавіў, што толькі «мяшчане праўдзівыя ўніяты выключна здольныя да занятку выбарных магістрацкіх пасад». Гэтыя рашэнні, прынятыя пры каралях Міхаіле Вішнявецкім (1669-1673) і Яне Сабескім (1674-1696) прадвызначылі канфесійную палітыку ў Рэчы Паспалітай і ў XVIII стагоддзі. Пасля гэтага захоп царкоўных земляў, царкоўнай маёмасці, начыння праваслаўных храмаў, здзекі над праваслаўнымі святарамі, іх забойства (нават у алтары), глум святынь, спусташэнне праваслаўных могілак і да таго падобнае сталі звычайнымі на ўсёй тэрыторыі Рэчы Паспалітай. Толькі «Вечны мір» (1686), які Рэч Паспалітая заключыла з Расіяй перад тварам турэцкай экспансіі, прымусілі яе адмовіцца ад Левабярэжнай Украіны з Кіевам і абвясціць свабоду вызнання Праваслаўя, пакінуўшы за праваслаўнымі тыя епархіі, якія ім былі дадзены пры каралі Уладзіславе IV. Урад Расіі атрымаў права назіраць за выкананнем гэтых абяцанняў і хадайнічаць за праваслаўных у выпадку іх прыгнёту. Да Маскоўскага Патрыярхату перайшла частка Заходнярускай мітраполіі, якая ляжала на ўсход ад Дняпра, разам з Кіевам. Кіеўскае ваяводства, Валынь, Падлле, Галічына і ўся Беларусь засталіся пад уладай караля, і праваслаўныя сустрэліся з цяжкасцямі невымерна большымі, чым раней. Галоўнай задачай канфесійнай палітыкі ўрада Рэчы Паспалітай стала знішчэнне Праваслаўя на сваіх землях. З гэтай мэтай было прынята рашэнне таемна замяніць праваслаўных епіскапаў уніяцкімі, выканаўцам задумы стаў Львоўскі епіскап Іосіф (Шумлянскі), з гэтай мэтай ён перайшоў у Праваслаўе з уніі ў 1667 годзе.

У гэты складаны для Праваслаўя час Магілёўскую кафедру ўзначальваў мітрапаліт Іосіф (Нелюбовіч-Тукальскі), у 1667 г. вызвалены з Марыенбургскага замка ён пасяліўся ў Віленскім Свята-Духавым манастыры. Забарона на звонавы звон, накладзены ім з нагоды шэсце працэсіі з целам Іасафата Кунцэвіча, ледзь не каштавала яму новым арыштам, толькі ўцёкі на Украіну выратавалі мітрапаліта ад расправы. Мітрапаліт Іосіф захоўваў за сабою Магілёўскую епархію да 1669 г. З 1669 года. беларускімі праваслаўнымі прыходамі кіраваў слуцкі архімандрыт Феадосій (Васілевіч), у 1670 г. ён прапанаваў папскаму нунцыю праект умоў, на якіх праваслаўныя пагадзіліся б падпарадкавацца папе. Феадосій памёр у 1678 годзе. У 1680 годзе праваслаўныя абралі на Беларускую кафедру Клімента (Трызну; 1680-1686), былога настаяцеля Свята-Духава Віленскага ман-ра. У адрозненне ад іншых заходнерускіх епіскапаў ён адмовіўся прынесці таемную прысягу папе і таму не атрымаў прывілея. Пасля яго больш за 20 гадоў Магілёўская (Беларуская) епархія заставалася без правячага епіскапа і кіравалася намеснікамі Кіеўскага мітрапаліта. У 1689 г. кароль Ян Сабескі даў прывілей на епіскапства таемнаму ўніяту Гедэону Адорскаму, які скончыў каталіцкі ўніверсітэт у Аламоўцы, але паства запатрабавала, каб Адорскі адправіўся для хіратоніі да Кіеўскага мітрапаліта, у Кіеве Адорскі перайшоў у Праваслаўе і там застаўся. У 1697 г. атрымаў ад караля грамату на Магілёўскую епіскапію архімандрыт Серапіён (Пальхоўскі), але ў 1699 г. па патрабаванні Полацкага ўніяцкага архіепіскапа кароль абвясціў грамату несапраўднай. Прычына адмовы была ў тым, што «не толькі ў Беларускай епархіі, але і па ўсяму Вялікаму княству Літоўскаму праз рукапалажэнне ў святарскі сан схізма пачала памнажацца». Усе наступныя епіскапы, якія ачалялі Магілёўскую епархію ў 1-й палове XVIII стагоддзя.: Сільвестр (Чацвярцінскі; 1707-1728), Арсеній (Бярло; 1730-1732), Іосіф (Ваўчанскі; 1732-1742), Іеранім (Ваўчанскі; 1744-1754) былі мужнымі абаронцамі Праваслаўя, якія ўстойліва супраціўляліся спробам з боку ўніятаў і ўрада Рэчы Паспалітай зачыніць Магілёўскую (Беларускую) праваслаўную епархію.

Новай перамогай каталіцызму стаў Замойскі правінцыйны сабор 1720 году, які зацвердзіў ва ўніяцкай Царкве каталіцкую дагматыку і абрады. З гэтага часу пачаўся працэс адкрытай лацінізацыі уніі і эпоха масавага пераводу сялян з Праваслаўя ў унію. У верасні 1732 г. у Варшаве быў скліканы сойм, які ўтварыў «генеральную канфедэрацыю» з мэтай перагляду ўсіх прывілеяў праваслаўна-рускага насельніцтва Рэчы Паспалітай. Канфедэрацыя пастанавіла знішчыць і забараніць наступныя з іх: 1) абранне праваслаўных дэпутатаў у соймы, трыбуналы і спецыяльныя камісіі; 2) скліканне праваслаўных з'ездаў і сходаў; 3) прыняцце праваслаўных на пасады ў ваяводствах, гарадах і землях Рэчы Паспалітай; 4) зносіны з усімі замежнымі прадстаўнікамі пры Варшаўскім двары. Апошні артыкул адымаў ў праваслаўных права звяртацца па заступніцтва да прадстаўнікоў Расіі пры каралеўскім двары, атрыманае імі ў 1686 г. па дамове паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай. Канфедэрацыя таксама забараніла праваслаўным святарам хадзіць па вуліцах са Святымі Дарамі, царкоўныя таінствы і трэбы можна было здзяйсняць толькі з дазволу каталіцкіх ксяндзоў за ўстаноўленую плату; публічна хаваць памерлых праваслаўным дазвалялася толькі ноччу; праваслаўныя абавязаны былі прысутнічаць пры каталіцкіх хрэсных хадах; дзеці, народжаныя ад змешаных шлюбаў, павінны былі належаць да каталіцкай царквы; праваслаўным ставілася ў абавязак выконваць кананічныя правілы каталіцкай Царквы.

Для схілення праваслаўных у каталіцтва ці унію ў Беларусі засноўвалі адмысловыя місіі з каталіцкіх і базыльянскіх манахаў. Місіянеры прымушалі новых католікаў ставіць крыжы ў памяць «выхаду свайго з Егіпта», г. зн. з Праваслаўя; ладзілі падабенства Страшнага Суда, для чаго праваслаўных, «упартых ў схізме», выганялі за горад, дзе каталіцкі місіянер, стоячы на ўзвышшы, аддзяляў праваслаўных ад католікаў. Першых ставіў па левы бок ад сябе і асуджаў «на вечную муку», а астатніх, якія стаялі справа, прысуджаў «да вечнага шчасця». Быў нават прыдуманы для гвалтоўнага пераводу ў каталіцтва асаблівы спосаб — «наезд на манастыр». Бясконцыя пераследы прыводзілі праваслаўных да рэлігійнай абыякавасці, а часцей — да пераходу ў унію. Да канца XVIII стагоддзя каля 80% сялян Беларусі сталі ўніятамі.

Канфесійная сітуацыя напярэдадні і ў перыяд падзелаў Рэчы Паспалітай адрознівалася надзвычайнай напружанасцю. Некаторае ажыўленне праваслаўных, звязанае з надзеямі на падтрымку з боку імператрыцы Кацярыны II (1762-1796), выклікала рэзкае супрацьдзеянне прадстаўнікоў каталіцкай Царквы. У канстытуцыю Варшаўскага сойма 1766 г. па прапанове Кракаўскага біскупа Солтыка была ўнесена пастанова, аб'яўляўшая ворагам айчыны кожнага, хто адважыўся б на сойме падняць голас на карысць іншаверцаў. Фанатызм каталіцкай партыі і ўніятаў быў прычынай паўстання гайдамакаў пад кіраўніцтвам М. Жалязняка і. І. Гонтага, якое ўвайшло ў гісторыю пад назвай «калііўшчыны» (1768-1769).

Напярэдадні 1-га падзелу Рэчы Паспалітай (1772) на ўсёй яе тэрыторыі ўцалела 40 праваслаўных манастыроў і каля 200 праваслаўных прыходаў, з іх 130 — у Беларусі. Праваслаўе ў Рэчы Паспалітай, здавалася, дажывае апошнія дні. Аднак гэтыя найбольш цяжкія для Праваслаўя гады вылучылі небывалых яго абаронцаў, такіх як Пераяслаўскі епіскап Гервасій, ігумен Матронінскага манастыра Мелхіседэк (Значка-Яворскі) і Магілёўскі архіепіскап Георгій (Каніскі; 1755-1795). Яшчэ ў 1763 годзе Георгій (Каніскі) звярнуў увагу імператрыцы Кацярыны II, а ў 1765 годзе — караля Станіслава Аўгуста (1764-1795) на пераследы праваслаўных у Рэчы Паспалітай. Аднак, нягледзячы на загады караля спыніць гвалт і пастановы сейма 1768 г. даць дысідэнтам свабоду веравызнання, становішча праваслаўных не пагаршалася толькі да таго часу, пакуль расійскія войскі стаялі ў межах Рэчы Паспалітай. Крайняя рэлігійная нецярпімасць да іншаверцаў, нежаданне задаволіць законныя патрабаванні адносна свабоды веры былі адной з галоўных прычын, якія прывялі ў рэшце рэшт да знікнення Рэчы Паспалітай як дзяржавы.

З далучэннем усходняй часткі Беларусі да Расіі працэс адраджэння праваслаўнай жыцця на гэтых землях пайшоў хуткімі тэмпамі. У створаных Пскоўскай і Магілёўскай губернях (з 1797 Магілёўская і Полацкая) былі апублікаваныя ўрадавыя распараджэнні, якія забаранялі пад страхам строгай адказнасці зводзіць праваслаўных у унію і без згоды ўрада Расіі публікаваць папскія булы. Разам з тым патрабавалася, каб сыны ад змешаных шлюбаў лічыліся праваслаўнымі. Гэтыя распараджэнні не толькі ўмацавалі становішча праваслаўнага насельніцтва Беларусі, але і паўплывалі на вяртанне уніятаў да веры бацькоў і дзядоў.

У іншым становішчы апынулася праваслаўнае насельніцтва, якое засталося ў Рэчы Паспалітай. Па патрабаванні свяціцеля Георгія (Каніскага) і некалькіх праваслаўных магнатаў для заходняй часткі Беларусі і Валыні ў 1788 годзе была адкрыта вікарная кафедра ў Слуцку, на яе быў прызначаны былы архімандрыт Слуцкага Траецкага ман-ра Віктар (Садкоўскі) з тытулам «епіскап Пераяслаўскі, вікарый Кіеўскай мітраполіі». Пасля яго прыбыцця ў Слуцк сярод насельніцтва пачаўся актыўны рух на карысць Праваслаўя, улады абвінавацілі епіскапа Віктара ў падбухторванні да бунта, у 1789 годзе яго арыштавалі і пасадзілі ў Чанстахоўскую крэпасць, а ўсё праваслаўнае духавенства было прыведзена да прысягі на вернасць каралю. У Беларусі да прысягі прыводзіліся яшчэ і сяляне, прычым яны прысягалі не толькі каралю, але і свайму гаспадару і яго нашчадкам. Для таго каб пазбегнуць рэлігійнай апекі з боку Расіі, Вялікі сойм (1788-1791) выказаўся за арганізацыю ў Рэчы Паспалітай асобнай праваслаўнай Царквы, падпарадкаванай Канстанцінопальскаму Патрыярху. На чале яе павінен быў стаяць мітрапаліт з кафедрай у Бельску, яму падпарадкоўваюцца 3 епіскапа: у Мінску, Навагрудку і Жытоміры. Рэалізацыі гэтага праекта перашкодзілі 2-гі (1793) і 3-і (1795) падзелы Рэчы Паспалітай, паводле якіх уся тэрыторыя Беларусі ў сучасных яе межах, адышла да Расіі.

Ужо пасля 1-га падзелу Рэчы Паспалітай Кацярына II у сакрэтным наказе загадала губернатарам «толькі што далучаных ад Польшчы абласцей» назіраць за поўнай недатыкальнасцю ўсіх канфесій: Праваслаўя, каталіцтва і ўніяцтва. Па ініцыятыве ўрада ў 1773 годзе была заснавана незалежная ад Рыма Беларуская каталіцкая дыяцэзія на чале з біскупам Станіславам (Богушам-Сестранцэвічам). У Беларусі дазвалялася дзейнасць забароненага ў 1773 годзе папам ордэна езуітаў, які не толькі ўмацаваў свае матэрыяльныя пазіцыі, але і значна пашырыў сферу дзейнасці ў галіне адукацыі. Адказам на дзеянні ўрада стаў Сабор у Радамыслі, які пастанавіў ва ўсіх уніяцкіх цэрквах здзяйсняць набажэнствы з дапаўненнямі каталіцкай абраднасці, як было ўстаноўлена на Замойском Саборы. Уніяцкі мітрапаліт Ясон Смагаржэўскі ў акружным пасланні да ўсіх духоўных і грамадзянскіх чыноў, запатрабаваў спрыяць звядзенню праваслаўных у унію і не саромецца для таго ўжываць сілу ў выглядзе экзекуцый, пазбаўлення службовых месцаў, турэмных зняволенняў і да таго падобнага.

Супраць пастаноў Замойскага сабора выступіў архіеп. Георгій (Каніскі). У 1780 г. з'явілася распараджэнне імператрыцы звольніць Ясона Смагаржэўскага ад кіравання мітраполіяй і скасаваць Полацкую ўніяцкую епархію; прызначэнне духоўных асоб для уніятаў было ўскладзена на асобую кансісторыю. У выпадку вакансіі святарскага месца ва ўніяцкім прыходзе загадвалася пытацца вернікаў, ці не жадаюць яны мець праваслаўнага святара, і, калі яны «выяўлялі на тое згоду», прадастаўляць мясцовым правасл. архіерэям прымаць такія прыходы ў сваё загадванне. Пасля выдання гэтага рескрыпту за 4 гады (1781-1783), па звестках свяціцеля Георгія (Каніскага) і Пскоўскага архіепіскапа Інакенція (Нячаева), да Праваслаўя ў іх епархіях далучылася 117 161 чалавек, 1772-1780 гг. ва ўсходняй Беларусі каля 250 тысяч уніятаў звярнуліся ў Праваслаўе. Вяртанне ў Праваслаўе ажыццяўлялася яшчэ хутчэй пасля 2-га і 3-га падзелаў Рэчы Паспалітай. Да канца царавання Кацярыны II усіх якія далучыліся, па афіцыйных дадзеных, было больш за 2 млн. чалавек. Усе ўніяцкія епархіі былі зачыненыя, акрамя адной — Беларускай на чале з арцыбіскупам, у 1784 г. першым яе ўзначаліў Іраклій (Лісоўскі), прыхільнік збліжэння ўніяцкай царквы з Праваслаўем і ачышчэння яе ад каталіцкай абраднасці.

У той жа час у Беларусі ішло ўмацаванне новай праваслаўнай епархіяльнай структуры, на тэрыторыі кожнай губерні функцыянавала асобная епархія: Магілёўская, Мінская (1793), Полацкая (1833), частка беларускіх зямель уваходзіла ў Літоўскую епархію.