Распаўсюджванне хрысціянства і ўтварэнне першых епархій

Распаўсюджванне хрысціянства ў межах сучаснай Беларусі пачалося даволі рана. Гэтаму садзейнічала тое, што яшчэ ў ІХ - ХХ стст. продкі беларусаў: крывічы, дрыгавічы і радзімічы кантактавалі з варагамі, а таксама з гандлярамі, якія карысталіся знакамітым шляхам «з варагаў у грэкі», па рэках Заходняя Дзвіна і Дняпро. Сярод гэтых людзей сустракаліся хрысціяне, якія неслі сведчанні пра Уваскрэслага Госпада нашага і Збаўцу Ісуса Хрыста.

Варты ўпамінання той факт, што ў 865 г. (па іншых сведчаннях у 867-м) Полацк, які з'яўляўся племянным цэнтрам крывічоў, зведаў напад з боку кіеўскіх князёў Аскольда і Дзіра, прыняўшых святое хрышчэнне ў бытнасць Канстанцінопальскага Патрыярха Фоція (недзе ў 60-я гг. ІХ ст.). Надалей знаёмству з хрысціянствам магло садзейнічаць таксама і тое, што ў 907 г. дружына полацкіх крывічоў удзельнічала ў паходзе кіеўскага князя Алега († пасля 911 г.) на Канстанцінопаль. У 944 г. палачане здзейснілі аналагічны паход у складзе войскаў кіеўскага князя Ігара († каля 945 г.). Згодна з «Сагай аб хрышчэнні», каля 1000 г. Полацк наведаў варажскі місіянер Торвальд Кодрансан, выхадзец з Ісландыі, які да гэтага пабываў у Іерусаліме. Ён заснаваў недалёка ад Полацка манастыр св. Іаана Прадцечы, аднайменная царква, верагодна гэтага манастыра, упамінаецца ў пазднейшых актавых граматах XIV ст. (Полоцкие грамоты 13 – нач. 16 вв. М., 1977. С. 42).

Сярод полацкіх крывічоў адной з першых прыняла веру Хрыстову і пастрыглася ў манахіні былая жонка Вялікага князя Ўладзіміра Кіеўскага полацкая князёўна Рагнеда-Анастасія († 1000 г.). Яе старэйшы сын Ізяслаў († 1001 г.), паводле Ніканаўскага летапісу, адрозніваўся асаблівай набожнасцю. «Быў жа гэты князь ціхі і лагодны, і памяркоўны, і міласцівы, і любіў вельмі і ўшаноўваў святарскі чын манаскі, і рупліва перачытваў Боскія Пісанні, і пазбягаў нікчэмнай мітусніны, і слёзны быў, і спагадны, і доўгацярплівы…» (ПСРЛ. Т. 9. С. 68). Разам з ім Рагнеда-Анастасія, хутчэй за ўсё, удзельнічала ў стварэнні першай на беларускіх землях епіскапскай кафедры ў Полацку, што адбылося ў 992 годзе, гэта значыць яшчэ пры жыцці святога раўнаапостальнага вялікага князя Уладзіміра — Хрысціцеля Русі.

Першыя епіскапы на беларускія землі пастаўляліся мітрапалітамі Кіеўскімі, якія былі ў кананічным падпарадкаванні  Канстанцінопальскіх (Цараградскіх) Патрыярхаў. З дапамогай Праваслаўнай Царквы ажыццяўлялася духоўная і культурная сувязь з цэнтрам хрысціянскай цывілізацыі таго часу -- Візантыяй. што ў значнай ступені абумовіла той духоўны і культурны ўздым, якім былі адзначаны 11 – 12 стагоддзі айчыннай гісторыі.

У 1005 г. епіскапская кафедра была заснавана ў Тураве, які аб'ядноўваў вакол сябе дрыгавічоў. Аб адкрыцці кафедры паведамляецца ў артыкуле (устаўной грамаце), якая змяшчаецца ў Кіеўскім Патэрыку 17 ст. рэдакцыі архімандрыта Іосіфа Трызны пад назвай «Тураўскай епіскапіі запавет блажэннага Уладзіміра». Сярод гарадоў, якія першапачаткова  ўваходзілі ў межы Тураўскай епархіі, называюцца: Пінск, Брэст, Гродна, Ваўкавыск, Здзітаў, Навагрудак, Слуцк і некаторыя інш.

Помнікам ранняга прыняцця хрысціянства ў Тураве з'яўляецца часткова ўцалелае Тураўскае Евангелле 11 ст. (10 лістоў), знойдзенае ў 1865 г. Гэта – найстаражытнейшы рукапіс з выяўленых у Беларусі..

Па меры зацвярджэння веры Хрыстовай у Полацкай і Тураўскай землях ўзводзіліся праваслаўныя храмы, якія рабіліся цэнтрамі царкоўнага жыцця. Найстаражытным каменным храмам Заходняй Русі стаў Сафійскі сабор у Полацку, пабудаваны ў сяр. 11 ст. пры жыцці кн. Усяслава Брачыславіча (1044 -- 1101 гг.). На думку археолагаў раней на яго месцы знаходзілася драўляная царква, зрубленая ў кон. 10 – пач. 11 стст.

У 1001 г. адна з першых цэркваў у Полацкай зямлі была пабудавана ў Друцку, у 12 ст. пераўтворанага ў сталічны горад удзельнага княства. У Друцкім Евангеллі (14 ст.) чытаем: «В лето 6509 (1001) сотворена бысть церкви сия святая Богородица в граде во Дрютьсце..» (Друцк старажытны. Мн., 2000. С. 120).

У канцы 11 ст. быў закладзены каменны храм у Мінску, падмуркі якога археолагі выявілі ў 1949 г.

У 12 стагоддзі ў Полацкай і Тураўскай землях, як і ў іншых абласцях Старажытнай Русі, хутка замацавалася шанаванне святых пакутнікаў Барыса і Глеба, у святым хрышчэнні Рамана і Давіда († 1015). У Полацку ў іх гонар засноўваецца Бельчыцкі манастыр. Аднайменная абіцель вырастае ў Тураве. У Гродне, Навагрудку, шэрагу іншых месцаў у памяць свв. Барыса і Глеба будуюцца прыхадскія храмы. Пра іх шанаванне сведчаць дадзеныя археалогіі, напрыклад, фрэскі святых, якія ўпрыгожвалі царкву святой Параскевы Пятніцы ў Полацкім Барысаглебскім (Бельчыцкім) манастыры. Іх выявы захаваліся на фрэсках Спаса-Праабражэнскай царквы Полацкага Спаса - Еўфрасіннеўскага манастыра. У Мінску пры археалагічных раскопках была знойдзена абвіслая пячатка, з выціснутым на ёй абліччам св. Глеба. У Копысі выяўлены бронзавы абразок свв. мучанікаў Барыса і Глеба. У Мсціславе знойдзены медальён з іх выявай. Усе прадметы датуюцца 12 ст. Па заўвазе М. В. Каяловіча, «у Полацкай зямлі, і наогул у беларускай краіне, гэтыя пакутнікі нават больш помніліся, чым у іншых абласцях Русі». (М. Коялович. Чтения по истории Западной России. СПБ. 1884. С. 63). Гродзенскі князь Усеваладка Давідавіч (1116 – 1132 гг.) даў у гонар свв. Барыса і Глеба імёны двум сваім сынам. Князь, які валодаў у сяр. 13 ст. Ваўкавыскам, таксама насіў імя Глеба.

Цікавым помнікам з'яўляюцца так званыя «Барысавы камяні», якія служылі па пачатку паганскімі фетышамі, затым былі пераўтвораныя ў своеасаблівыя хрысціянскія святыні. Па загаду кн. Барыса Усяславіча (1102 – 1106-? гг.) на іх высякаліся крыжы і надпісы, часцей за ўсё наступнага зместу: «Господи, помози рабу Твоему Борису».

У 12 стагоддзі ў Полацкай і Тураўскай землях здзяйснялі свой манаскі подзвіг святыя, пазней кананізаваныя Рускай Праваслаўнай Царквой. Сярод іх найбольш вядомыя імёны: свяціцеля Кірыла, епіскапа Тураўскага (каля 1159 – 80 – я гг. 12 ст.) і прападобнай Еўфрасінні, ігуменні Полацкай (1101 – 1173 гг.).

Св. Кірыл валодаў рэдкім літаратурным дарам. Яго творы карысталіся вядомасцю ў Рускай зямлі і за яе межамі. Разам з творамі вядомых візантыйскіх прапаведнікаў, яны ўключаліся ў склад розных зборнікаў (у т. л. Таржэственніка (Старажытнарускі каляндарны зборнік, які змяшчаў пропаведзі і сінаксары, г. зн. жыціі найбольш шанаваных святых і сказанні аб царкоўных святах і «торжествах» (урачыстасцях). Артыкулы таржественніка прызначаліся для чытання пры багаслужэнні, у павучанне вернікам). Не выпадкова, сучаснікі празвалі свяціцеля Кірыла «Златоустом, паче всех возсиявшим нам на Руси».

Прападобная Еўфрасіння ўвайшла ў царкоўную гісторыю Беларусі, як нястомная працаўніца на ніве хрысціянскай асветы. З яе імем звязана ўзвядзенне ў Полацку Спаса-Праабражэнскага храма і заснаванне пры ім жаночага манастыра, існуючага да гэтага часу. У ім яна падвізалася, займаючыся перапісваннем багаслужбовых кніг. У 1161 г. па заказе прападобнай мясцовы ювелір Лазар Богша зрабіў крыж-каўчэг, у якім былі змешчаны найвялікшыя хрысціянскія святыні: часціца Дрэва Крыжа Гасподняга з кропляй крыві Збавіцеля. Часціцы камянёў Гроба Гасподняга і Гроба Божай Маці; часціцы мошчаў св. архідыякана Сцяфана, св. вмч. Панцеляймона і крыві св. вмч. Дзімітрыя Салунскага.

Візантыйскі імператар Мануіл I Камнін (1143 – 1180) перадаў у дар Полацкай ігуменні спіс цудатворнай Эфескай іконы Божай Маці. У канцы жыцця прападобная Еўфрасіння здзейсніла паломніцтва ў Іерусалім, дзе і сканала. Пасля захопу ў 1189 г. Іерусаліма войскамі султана Саладзіна яе пачэсныя астанкі былі перанесены ў Кіева-Пячэрскую Лаўру. У 1910 г. іх вярнулі ў Полацк. У Жыціі прападобнай Еўфрасінні (16 ст.) гаворыцца аб тым, што яна была «як прамень сонечны, які асвяціў зямлю Полацкую».

Сучаснікамі той самай эпохі, што і св. Кірыл і св. Еўфрасіння былі: свяціцель Міна (1105 – 1116 гг.) і свяціцель Дыянісій († 1182), епіскапы Полацкія, якія паходзілі з ліку насельнікаў Кіева-Пячэрскай абіцелі. Тады ж свой шлях служэння Госпаду здзяйснялі: прападобны Марцін, затворнік Тураўскі (+ 1150 г.) і свяціцель Лаўрэнцій, у 1184 г. які змяніў на Тураўскай кафедры свяціцеля Кірыла, да пастаўлення на яе, як і полацкія ўладыкі, ён падвізаўся ў Кіева-Пячэрскім манастыры.

У 12 стагоддзі ў Заходняй Русі назіралася асабліва інтэнсіўнае будаўніцтва праваслаўных храмаў. У Полацку ў паказаны час было ўзведзена не менш 10-ці манументальных каменных цэркваў. У Гродне – 3 храмы. Царкоўнае каменнае дойлідства развівалася ў Тураве, Мінску, Віцебску, Навагрудку, Ваўкавыску. У многіх паселішчах узводзіліся драўляныя цэрквы. З таго часу да нашых дзён уцалелі храмы: Спаса-Праабражэнскі ў Полацку, свв. Барыса і Глеба (Каложскі) у Гродне, Благавешчання Прасвятой Багародзіцы ў Віцебску (адноўлены ў кан. 90-х гг. 20 ст.). Часткова захаваліся падмуркі і тры апсіды Полацкага Сафійскага сабора 11 стагоддзя. У Тураве, на замчышчы, археолагі адкрылі фундамент каменнага храма 12 ст., назва якога невядома. Па сваіх памерах ён саступаў ў Старажытнай Русі толькі Сафіі Кіеўскай і Наўгародскай Сафіі (П.Ф. Лысенко. Туровская земля 9 – 13 вв. Мн., 1999. С. 225). Многія цэрквы тых гадоў былі ўпрыгожаны фрэскамі, мазаікамі, абразамі. Прыкладна да 1182 г. адносіцца аднойдзенне пад Пінскам Купяціцкай іконы Божай Маці, якая з'яўляецца найстаражытнейшым цудадзейным абразом Беларусі. З канца 12 стагоддзя захаваліся: Полацкае і Аршанскае евангеллі-апракасы. Аршанскае звяртае на сябе ўвагу тым, што ў ім знаходзім больш за 300 маляўнічых ініцыялаў. Трэба меркаваць, што ў 12 ст., а магчыма і раней, разам з развіццём храмавага дойлідства, і іншых царкоўных мастацтваў, у найбольш буйных гарадах Заходняй Русі, такіх як: Полацк, Тураў, Мінск, Навагрудак, зарадзілася летапісанне, якое адлюстравала духоўны ўздым, праяўлены ў гэты час у жыцці мясцовага грамадства. Аб шырокім распаўсюджванні пісьменнасці пасля прыняцця хрысціянства, сведчаць шматлікія знаходкі пісал і асобных надпісаў, знойдзеных на розных прадметах, якія носяць побытавы характар.

Замацаванню веры Хрыстовай у заходнерускіх землях не мала спрыялі прадстаўнікі кіруючага класа мясцовага грамадства. Вядома, што кн. Усяслаў Брачыславіч (1044 – 1101 гг.) падтрымліваў цесныя сувязі з Кіева-Пячэрскім манастыром. Жонка мінскага князя Глеба Усяславіча (1104 – 1119 гг.) Анастасія ахвяравала залатыя і срэбраныя грыўны на будаўніцтва трапезнай ў Кіева-Пячэрскай лаўры, і, можа, за гэта яе мужу, кн. Глеба, памінаў чарнігаўскі ігуменам Данііл падчас «хаджэння» ў Святую зямлю ў 1106 – 1108 гг. Тураўскі князь Святаполк II Ізяславіч (з 1093 г. Вял. кн. Кіеўскі) «чытач быў кніг і вельмі памятны, бо за многія гады мінулае мог расказаць, як напісанае» (А. Мельников. Путь непечален. Мн., 1992. С. 49). Паводле падання, яго жонка грачанка Варвара заснавала ў Тураве жаночы манастыр у гонар св. вмч. Варвары.

Калі ўлічыць, што ў 11 – 12 стст. у межах цяперашняй Беларусі існавала, па меншай меры, каля 30-ці гарадоў, у кожным з якіх дзейнічаў праваслаўны храм, а ў асобных і некалькі цэркваў (і гэта не лічачы сельскай мясцовасці), то не будзе перабольшваннем сказаць, што заснаванне епіскапскіх кафедр у Полацкай і Тураўскай землях на рубяжы 10 – 11 стст. прынесла сапраўды багаты плён. Нягледзячы на моцныя перажыткі язычніцтва, вера Хрыстова досыць глыбока пранікла ў жыццё ўсходнеславянскага насельніцтва гэтых зямель, дзякуючы прыняццю хрысціянства пераўтворанага ў 12 ст. з асобных племянных утварэнняў у частку адзінай старажытнарускай народнасці, якая характарызавалася агульнасцю мовы, культуры і этнічнай самасвядомасці. Велізарную ролю ў гэтым інтэграцыйным працэсе адыграла Праваслаўная Царква.

Пры ўдзельнай раздробненасці і палітычнай варожасці, якія перыядычна хвалявалі сацыяльную жыццё Старажытнай Русі 12 ст., усе яе вобласці, у тым ліку заходнія, ўвайшлі ў арэал адзінай духоўнай традыцыі, непарыўна звязанай са сведчаннем аб Госпадзе Ісусе Хрысьце, дабравесце аб якім несла Святая Праваслаўная Царква.