Раздзяленне мітраполій і наступныя падзеі 15 - першай паловы 16 стагоддзя. Спробы навязаць унію

З пастаўленнем Кіеўскім мітрапалітам Грыгорыя Балгарына адбыўся падзел Рускай Царквы на 2 мітраполіі: Маскоўскую (кафедра ў Маскве) і Заходнерускую (Літоўскую) з кафедрай, якая знаходзілася першапачаткова ў Навагрудку (кафедральны храм св. Барыса і Глеба). У склад новай мітраполіі ўвайшлі ўсе правасл. епіскапіі ВКЛ, у тым ліку Полацкая, Смаленская (да 1514 года) і Тураўская. Частка беларускіх земляў: Навагрудак, Слуцк, Гродна, Мінск былі ўключаны ў склад мітрапаліцкай епархіі. Прызнаны каралём Казімірам IV, Грыгорый Балгарын быў прызнаны і епіскапамі літоўскіх епархій (за выключэннем Чарнігаўскага епіскапа), аднымі добраахвотна, іншымі ў сілу прымусу. Пасля таго як на Саборы ў Маскве ў 1459 г. усходнерускія епіскапы праклялі Фларэнційскую унію і яе правадніка Грыгорыя Балгарына, праваслаўнае насельніцтва ВКЛ і большая частка архіерэяў адмовіліся прызнаць Грыгорыя сваім мітрапалітам. Для заспакаення паствы Грыгорый перайшоў у Праваслаўе і граматай Канстанцінопальскага Патрыярха Дыянісія ад 14 лют. 1467 г. быў прызнаны адзіным законным Кіеўскім мітрапалітам (усім усходнеславянскім епархіям прапаноўвалася падпарадкавацца яго ўладзе). Гэтым прызначэннем Канстанцінопаль, які адмоўна аднёсся да абвяшчэння аўтакефаліі маскоўскай мітраполіі, спадзяваўся аб'яднаць Рускую Царкву пад кіраваннем Грыгорыя. Адказам маскоўскага ўрада быў забарона на ўезд у Расію мітрапаліта Грыгорыя.

У 1475 годзе Казімір IV зацвердзіў Кіеўскім мітрапалітам Смаленскага епіскапа Місаіла (Пеструча); ёсць падставы меркаваць, што зацвярджэнне адбылася не без ўмяшання Рыма. Будучы прызначаны на мітрапалічую кафедру, Місаіл пры ўдзеле двух архімандрытаў: Кіева-Пячэрскага Іаана і Віленска-Троіцкага Макарыя, а таксама шэрагу знатных свецкіх, блізкіх да Казіміра, 14 сакавіка 1476 г. накіраваў папе Сіксту IV мнагаслоўную «эпістолію». Складальнікі паслання скардзіліся на прыгнёт з боку мясцовых каталікоў, прасілі прыслаць прадстаўнікоў папы для ўстанаўлення міру на ўмовах, выпрацаваных на Фларэнційскім Саборы, і выказвалі надзею, што пад уладай папы яны захаваюць сваё веравучэнне і абрады. Ніякага адказу з Рыму на гэта пасланне не было. Правасл. праціўнікі уніі дамагліся пастаўленьня 15 верасня 1475 года ў Канстанцінопалі Кіеўскім мітрапалітам цвярскога манаха Спірыдона (Сатаны), які быў арыштаваны і сасланы ў Літву. Праваслаўныя ў ВКЛ працягвалі лічыць яго законным мітрапалітам. У выгнанні ён напісаў і распаўсюджваў сярод паствы «Расказ аб праваслаўнай сапраўднай нашай веры» і «Слова на свята Сашэсця Св. Духу». З гэтага часу ў Кіеўскай мітраполіі зацвярджаецца выбарнасць мітрапаліта Саборам духавенства і свецкіх, з наступнай хіратоніяй Патрыяршым экзархам. Першым мітрапалітам, абраным пасля скону Місаіла (1480), стаў былы Полацкі епіскап Сімяон (1481-88).

52-гадовае праўленне Казіміра IV (1440-92) было ў цэлым спрыяльным для Заходнярускай Царквы. Кароль дараваў грамату праваслаўнаму мітрапаліту і ўсім праваслаўным епіскапам аб недатыкальнасці іх свяціцельскіх правоў і суда, а таксама царкоўнай маёмасці. Гарадзельскі прывілей 1413 г., які забараняў дапускаць на вышэйшыя пасады праваслаўных, хоць і не быў адменены, практычна не выконваўся. Пры Казіміры разгарнулася шырокае храмавае і ман-рское будаўніцтва, часта фундатарам з'яўляўся сам кароль. Пры Казіміры былі ўзведзены наступныя манастыры і цэрквы: у 1443 г.— Слуцкі Троіцкі мон-р, Зельжынская царква, у 1447 г.— Георгіеўская царква ў Магілёве і Оршы, Спаская царква ў Магілёве, у 1454 г.— Чарэйскі мон-р (суч. Сенненскі р-н Магілёўскай вобл.), у 1463 г.— Троіцкая саборная царква ў Мсціславе. У 1465 г. князямі Кобрынскімі былі пабудаваныя: Петрапаўлаўская царква ў Кобрыне, Ільінская ў Гарадцы (суч. Кобрынскі р-н Брэсцкай вобл.), Нараджэння Хрыстовага у Дабучыне (суч. г. Пружаны, Брэсцкая вобл.). У 1480 г. у Жыровічах (суч. Слонімскі р-н Гродзенскай вобл.) на месцы з'яўлення цудатворнай іконы Багародзіцы (1470) А. Солтан заснаваў манастыр. Каля 1483 г. былі пабудаваныя Васкрасенская царква і Ільінскі манастыр у Слуцку; у 1485 г. у Брэсце ўзведзены царквы: Касмадзям'янская, Сергія і Вакха; у 1492 годзе пабудаваны цэрквы: Нікольская ў Перахадовічах (суч. Мінская вобл.), Жызненская (суч. Ашмянскі р-н), Святога Крыжа (Гродна) і ў вёсцы Мікалаеве (суч. Дзісенскі р-н), Міхайлаўская ў Гайне (суч. Барысаўскі р-н); ішло збудаванне мужчынскага Вазнясенскага манастыра ў Мінску.

У той жа час праўленне Казіміра IV. адзначылася далейшым наступам на Праваслаўную Царкву з боку Рымскай курыі. У 1468 г., прыехаўшыя з Кракава бернардзінцы заснавалі ў Вільні манастыр і разгарнулі на тэрыторыі ВКЛ місіянерскую дзейнасць. Незадаволенасць праваслаўнага насельніцтва была адной з прычын змовы супраць Казіміра як Вялікага князя Літоўскага, на карысць праваслаўнага князя Міхаіла Алелькавіча (1480). Са скаргамі на прыгнёт з боку каталікоў праваслаўная шляхта ВКЛ звярталася да Канстантынопальскага Патрыярха.

Становішча праваслаўных рэзка змянілася да горшага пры пераемніку Казіміра Аляксандры Казіміравічы (1492-1506), хоць, атрымліваючы вялікакняскі пасад, Аляксандр пацвердзіў усе правы сваіх падданых без адрознення веры. Выхаваны ў прыхільнасці да каталіцызму, ён шмат зрабіў для яго ўмацавання. У 1498 г. у Полацку, дзе раней не было каталіцкіх парафій, быў заснаваны бернардзінскі кляштар, у 1501 годзе ў Вільню былі запрошаны дамініканцы. Папа Аляксандр VI вызваліў Вялікага князя Аляксандра ад неабходнасці выконваць абавязацельствы, дадзеныя ім свайму цесцю -- Вялікаму князю Маскоўскаму Івану III «ніколі не прымушаць да рымскай веры» жонку Алену. Вялікі князь Літоўскі адмовіўся пабудаваць для яе ў Вільні праваслаўны храм. У 1501 годзе каталіцкі Віленскі біскуп атрымаў ад папы права «свецкага мяча», гэта значыць права пераследваць і нават караць смерцю праціўнікаў каталіцтва. Менавіта ў гэты час была ўстаноўлена спагнанне з праваслаўных жыхароў ВКЛ дзесяціны на ўтрыманне каталіцкіх прыходаў. Вынікам дзяржаўнай палітыкі стаў хуткі рост колькасці каталіцкіх прыходаў, да 1500 года іх колькасць у Беларусі дасягнула 90, а к 1550 году складала 152. [Ю. Туронак. Фарміраванне сеткі рыма-каталіцкіх парафій на Беларусі ў 1387-1781 гг. / / Наша Вера. 1995. №1. С. 22-23].

Пры Аляксандры была зроблена новая спроба ўвядзення царкоўнай уніі. Пасля забойства крымскімі татарамі свяшчэннамучаніка мітрапаліта Макарыя на Кіеўскую мітраполію быў прызначаны Смаленскі епіскап Іосіф (Балгарыновіч; 1497-1501), прыхільнік уніі. Ён звярнуўся да папы Аляксандра VI c лістом ад свайго ўласнага імені, у якім прызнаў Фларэнційскую унію, каталіцкі Сімвал веры і перадаваў сябе і Царкву пад заступніцтва папы. Іосіф прасіў, каб праваслаўным, якія прызналі ўладу папы, дазволілі будаваць храмы, захаваць свае абрады, каб каталікі не патрабавалі іх паўторнага хрышчэння. Папа заявіў, што не можа прызнаць Іосіфа, пастаўленага Канстанцінопальскім Патрыярхам, сапраўдным мітрапалітам і запатрабаваў, каб той з'явіўся ў Рым для паўторнага ўзвядзення ў сан.

Ганенні на Праваслаўе падчас праўлення Аляксандра выклікалі сур'ёзныя палітычныя ўскладненні ў ВКЛ, у прыватнасці, ад'езд рускіх праваслаўных князёў на службу да Вялікага князя Маскоўскага, што прывяло да вайны паміж дзвюма дзяржавамі (1500-1503). Ваенныя няўдачы і ўнутрыпалітычныя супярэчнасці прымусілі Аляксандра засцерагчы правы Заходнярускай Царквы шэрагам грамат, важнейшай з якіх была грамата 1499 года, якая пацверджала «Скрутак Яраслава» і гарантавала недатыкальнасць свяціцельскага суда, і засцерагала маёмасныя правы праваслаўнага духавенства Кіеўскай мітраполіі [АЗР. Т. 1. № 174]. Праваслаўныя атрымалі магчымасць свабодна вызнаваць сваю веру, ставіць храмы і манастыры. У 1496 годзе заснаваны Пустынскі Багародзічны манастыр у Мсціславе, у 1495 г.— Спаскі манастыр у Кобрыне, у 1499 годзе Узнясенскі манастыр у Мінску, каля 1500 года царква Нараджэння Багародзіцы ў Мінскім замку і Троіцкі манастыр у Драгічыне, у 1507 годзе саборная Дзмітрыеўская царква ў Пінску і храмы ў гонар Нараджэння Багародзіцы ў Вільні і Бельску.

Міралюбная ў адносінах да Праваслаўя палітыка праводзілася пры каралях Жыгімонце I(ІІ) Старым (1506-1548) і Жыгімонце II(ІІІ) Аўгусце (1548-1572). У 1563 годзе ўся шляхта «веры хрысціянскай» была ўраўнавана ў правах; адмена Гарадзельскага прывілея яшчэ раз была пацверджана ў 1568 годзе. Асноўныя палажэнні аб верацярпімасці ў адносінах да праваслаўных зафіксаваны ў «Акце Варшаўскай канфедэрацыі» 1573 года і ў 1588 годзе былі перанесеныя ў «Статут Вялікага княства Літоўскага».

Другая палова XV — 1-я палова XVI стст. адзначаны ў Заходняй Русі ажыўленнем літаратурнай дзейнасці і ўздымам кнігапісання. Хоць арыгінальных літаратурных помнікаў было ў гэты час напісана тут няшмат (да іх ліку з пэўнай доляй умоўнасці можна аднесці творы Кіеўскага мітрапаліта Савы—Спірыдона «Вызнанне веры» і Слова на сашэсце Св. Духа, жыціе супрасльскага манаха Антонія, пакаранага смерцю за веру ў Салоніках туркамі), аднак гэты перыяд адзначаны стварэннем тут новых рэдакцый шэрагу вялікіх зборнікаў устаўнога і кялейнага чытання. У пачатку XVI стагоддзя выхадцам з Тарапца Мацвеем Дзесятым, які працаваў ў Вільні і Супрасльскім ман-ры, быў складзены звод біблейскіх кніг, даступных у той час на тэрыторыі ВКЛ («Біблія Мацвея Дзясятага», або Супрасльскі біблейскі зборнік 1502-1507 гг). Прыблізна з 3-й чвэрці XV стагоддзя прыкметна ажыўляецца кнігапісанне на беларускіх землях, як і на Украіне, кнігапісцамі тут былі пераважна прадстаўнікі белага духавенства і свецкія асобы. (Фонд кірылічных рукапісных кніг, створаных на тэрыторыі Беларусі ў гэты час і пазней, у цяп. час знаходзіцца пераважна за межамі краіны — у сховішчах Масквы, С.-Пецярбурга, Вільні, Варшавы і іншых гарадоў.) На рубяжы XV–XVI стст. узнікаюць значныя манастырскія кніжныя зборы — Жыровіцкага і Супрасльскага манастыроў. Збор Супрасльскага манастыра з'яўляўся найбуйнейшым на праваслаўных землях ВКЛ і Кароны Польскай на працягу ўсяго позняга сярэднявечча (паводле вопіса 1557 года, у манастырскай бібліятэцы значылася звыш 220 тамоў).

Значнай падзеяй у культуры Беларусі і ўсёй Усходняй Еўропы XVI ст. стала выкарыстанне кнігадрукавання. Першую друкарню ва Усходняй Еўропе (у Вільні) заснаваў Францыск Лукіч Скарына з Полацка у пач. 20-х гг. XVI ст. Раней (1517-1519) ён выдаў у Празе кнігі Старога Запавету на мове, блізкай да народнай, якая служыла ў якасці афіцыйнай у ВКЛ.

Іван Фёдараў і Пётр Мсціславец, якія перабраліся з Масквы ў заходнярускія землі пры падтрымцы гетмана Р. Хадкевіча выдалі ў яго друкарні ў Заблудаве, каля Беластока, «Евангелле Вучыцельнае» (1569), там жа Фёдараў надрукаваў «Псалтыр з Часаслоўцам» (1570). Пётр Мсціславец з братамі Мамонічамі адрадзіў кірылічнае кнігавыданне ў Вільні, дзе выдаў у заснаванай ім тыпаграфіі «Псалтыр» (1576), «Евангелле напрастольнае» (1575), «Часаслоў» (1574-1576). На тэрыторыі Беларусі атрымалі шырокае распаўсюджванне кнігі, якія выдаваліся на Украіне (у прыватнасці, Астрожская Біблія).

У XVI стагоддзі разгарнулася вялікая духоўна-асветніцкая і храмабудаўнічая праца такіх вядомых змагароў Праваслаўя, як Іосіф і Іван Солтаны, А. і Г. Хадкевічы, князі Астрожскія, Алелькавічы і інш., у сваіх маёнтках ствараўшых друкарні, будаваўшых храмы і манастыры. Пры Жыгімонце I(ІІ) на тэрыторыі ВКЛ існавала звыш 80 правасл. мон-роў і храмаў, пры Жыгімонце II(ІІІ) — больш за 95. У Вільні Жыгімонт I дазволіў гетману ВКЛ К. І. Астрожскаму перабудаваць Прачысценскі сабор, у якім у 1513 г. была пахаваная каралева Алена Іванаўна, а таксама Траецкую і Мікалаеўскую царкву (1514). Пры Жыгімонце I(ІІ) былі заснаваныя праваслаўныя манастыры: у 1510 годзе Сурдзегскі, каля 1513 г. Браслаўскі жаночы манастыр, заснаваны каралевай Аленай Іванаўнай, каля 1520 і пазней — Полацкі Пятніцкі, Пінскі Варварынскі жаночы манастыр і інш. У 1517 г. паміж ігуменамі Троіцкага Слуцкага і Кіеўскага Мікола-Пустынскага манастыроў быў заключаны дагавор аб узаемным памінанні браціі.

В XVI веке построены церкви: Михайловская в Сынковичах, Рождества Богородицы в Мурованке (совр. Гродненская обл.) и Благовещеннский собор Супрасльского мон-ря. В архитектурном оформлении православных храмов в XVI веке соединились традиции современной греческой архитектуры с чертами романского и готического стилей. Главная особенностью каменных белорусских храмов этого времени является обретении ими черт оборонных сооружений.

У 1509 годзе ў Вільні адбыўся Сабор Заходнярускай мітраполіі пад старшынствам мітрапаліта Іосіфа II Солтана (1507-1522). На саборы прысутнічалі 7 архірэяў, 7 архімандрытаў, 6 ігуменаў, 7 пратапапоў, святары. У пастановах Сабора гаварылася аб падборы кандыдатаў на пастаўленне ў свяшчэнны сан, аб умацаванні дысцыпліны сярод духавенства, засцярозе Царквы ад злоўжыванняў свецкіх патронаў. Рашэнні Віленскага Сабора былі пацверджаны каралеўскай граматай на Берасцейскім сойме 1511 года. У 1514 г. мітрапаліт Іосіф склікаў новы Сабор у Вільні, на якім было вызначана святкаваць памяць прападобнага Елісея Лаўрышаўскага 23 кастрычніка. Рупліўцамі Праваслаўя былі таксама і мітрапаліты, якія кіравалі Кіеўскай мітраполіяй пасля Іосіфа II: Іосіф ІІІ (1522-1534), Макарый II (1534-1555) і Іона III (1568-1576).

Аднак ужо ў гэты адносна спрыяльны для праваслаўнай Царквы час у палітыцы апошніх Ягелонаў складвалася практыка, якая паступова прывяла заходнерускую праваслаўную іерархію да крызісу. Гэта было выклікана асаблівасцю становішча Праваслаўнай Царквы на тэрыторыі новаўтворанай мітраполіі ў цэлым.

Праваслаўная Царква ВКЛ была падпарадкавана ўладзе караля польскага і Вялікага князя Літоўскага, каталіка па веравызнанні, які меў так званае права «апекі» над праваслаўнымі царкоўнымі ўстановамі, прызначаў епіскапаў і настаяцеляў манастыроў. Права «апекі» над праваслаўнымі кафедрамі і манастырамі каралі часцяком перадавалі магнатам, у тым ліку каталікам, і нават каталіцкаму духавенству, не зацікаўленаму ў паляпшэнні становішча праваслаўнай царквы. З іншага боку, праваслаўныя епіскапы, абапіраючыся на моц сваіх свецкіх патронаў, часта выходзілі з падпарадкавання мітрапаліта, не з'яўляліся на саборы, а святары без дазволу архіерэя пераходзілі ў іншыя епархіі і там атрымлівалі прызначэнне на прыходы ад патронаў храмаў. Усе гэтыя парушэнні ўносілі разлад ва ўнутранае жыццё Царквы і рабілі яе бяссільнай ў супрацьстаянні наступу каталіцтва, які карыстаўся нязменнай падтрымкай дзяржаўнай улады. Каталіцкае духавенства надзялялася такімі правамі і прывілеямі, якіх праваслаўнае духавенства не мела. Для звароту праваслаўных у каталіцтва ўлада заахвочвала заснаванне на «рускіх» землях каталіцкіх манастыроў, галоўнай задачай якіх быў празелітызм, праваслаўнае насельніцтва было пастаўлена ў непаўнапраўнае становішча ў адносінах да каталіцкага. Праваслаўная шляхта ў ВКЛ да 1563 г. не мела права займаць вышэйшыя дзяржаўныя пасады, дыскрымінацыя гарадскога насельніцтва праяўлялася ў тым, што 2/3 цэхавых даходаў ішлі на патрэбы членаў-каталікоў, нягледзячы на тое, што большасць насельніцтва гарадоў складалі праваслаўныя, праваслаўныя сяляне павінны былі плаціць дзесяціну на ўтрыманне каталіцкіх святароў. У гэты час набыла асаблівае значэнне этна- і культураствараючая і роля Праваслаўя для ўсходніх славян ва ўмовах шматнацыянальнай і шматканфесійнай дзяржавы, якой з'яўлялася ВКЛ, а затым Рэч Паспалітая. Праваслаўе спрыяла захаванню і распаўсюджванню на тэрыторыі Беларусі этнонімаў «Русь», «русін», «рускі», «рускія людзі» — у пераважнай большасці крыніц гэтага часу Праваслаўную Царкву ў ВКЛ называлі «рускай», а праваслаўнае насельніцтва «рускім».

У сярэдзіне XVI стагоддзя ў Беларусі атрымаў развіццё рэфармацыйны рух, да якога далучыліся магнаты, шляхта і частка заможных гараджан. Найбольшую колькасць паслядоўнікаў меў кальвінізм, распаўсюджванне якога было звязана з імем магутнага віленскага ваяводы князя Мікалая Радзівіла Чорнага, які адкрываў кальвінісцкія абшчыны («зборы») не толькі ў сваіх уладаннях, але і ў найбуйнейшых гарадах ВКЛ. Захапленне кальвінізмам прыняло такія шырокія памеры, што ў Навагрудскім ваяводстве з 600 праваслаўных шляхецкіх і каталіцкіх радоў толькі 16 не прынялі кальвінізм (засталіся праваслаўнымі). Пры садзейнічанні мясцовай шляхты толькі ў Навагрудскай епархіі кальвінісцкі пастар Сымон Будны разбурыў 650 правасл. цэркваў, узамен якіх былі пастаўленыя кальвінісцкія храмы. Для распаўсюджвання кальвінізму князь Радзівіл стварыў друкарні ў Нясвіжы і Брэсце, у 1563 г. на яго сродкі была надрукаваная кальвінская Біблія на польскай мове. У Нясвіжскай друкарні ў 1562 г. Будны выдаў на беларускай гутарковай мове кальвінскі катэхізіс і кнігу «Аб апраўданні грэшнага чалавека перад Богам». Амаль ва ўсіх буйных гарадах Беларусі дзейнічалі кальвінісцкія школы, у якіх навучаліся дзеці шляхты. Разам з кальвінізмам у Беларусі з'явілася сацыніянства. Заступнікам антытрынітараў быў прыналежны да магутнага беларускага роду Ян Кішка. Пры яго дапамозе былі створаны друкарні ў Лозках (Ашмянскі павет), у Любчы і Заслаўі. Найбольшага поспеху антытрынітарыі дасягнулі ў Навагрудскім і Брэсцкім ваяводствах. У 1563 годзе пратэстанты, разам з праваслаўнымі, былі ўраўнаваныя ў правах з каталікамі.

На беларус. землях вялі сваю прапаведніцкую дзейнасць у духу пратэстантызму збегшыя з Масквы пасля асуджэння іх Саборам 1554 года Феадосій Касой і поп Фама; абшчыны іх паслядоўнікаў існавалі ў Полацку і Віцебску. Аднак яны не дамагліся вялікага поспеху дзякуючы шмат у чым дзейнасці старца Арцемія. Атабарыўшыся ў Траецкім мон-ры князёў Слуцкіх, ён вусна і праз пасланні да праваслаўных князёў выкрываў ерасі. Па сведчанні сучаснікаў, «преподобный инок... в Литве от ереси арианской и лютеранской многих отвернул, а чрез него Бог исправил же ся весь народ русский в Литве от ереси тыи не перевернул» (Копыстенский Захарий. Палинодия. Ч. 2. Раздел 12. Артикул 4). Арцемій клапаціўся перад князямі Чацвярцінскімі, Зарэцкімі і іншымі аб уладкаванні праваслаўных школ. Супраць распаўсюджвання рознага кшталту пратэстанцкіх вучэнняў выступалі манахі Супрасльскага манастыра, які стаў адным з самых значных духоўных цэнтраў не толькі ВКЛ, але і ўсёй Усходняй Еўропы.

У шырокім распаўсюджванні рэфармацыйных вучэнняў і аднаўленні правоў праваслаўных свецкія і каталіцкія ўлады толькі што створанай (1569) Рэчы Паспалітай (РП) бачылі пагрозу каталіцтву. Менавіта гэтым тлумачыцца запрашэнне ў Польшчу (1564), а затым у Вільню (1569) езуітаў. Дзякуючы заступніцтву караля Стэфана Баторыя (1574-1586) яны зацвердзіліся ў найбуйнейшых гарадах Літвы і Заходняй Русі: Вільні, Оршы, Нясвіжы, Віцебску, Коўне, Гродне, Смаленску, Слоніме, Дзвінску, Мінску, Драгічыне, Мерачы, Слуцку, Пінску і інш. Да канца XVI стагоддзя езуіты заснавалі 8 калегій. Супраць Праваслаўя («схізмы») езуіты дзейнічалі галоўным чынам з дапамогай вуснай і друкаванай палемікі, пропаведзі і школы, куды ахвотна аддавалі сваіх дзяцей магнаты і шляхта. У 1579 годзе пры актыўнай падтрымцы папскага легата Антоніа Пасевіна ў Вільні была адкрыта езуіцкая акадэмія, а пры ёй так званая папская семінарыя, якія пераўтварыліся ў магутны цэнтр фарміравання каталіцкай ідэалогіі. У творах каталіцкіх палемістаў гаварылася аб тым, што вывесці Праваслаўную Царкву з крызісу можа толькі унія з Рымам. Немалаважнай састаўной часткай палітыкі езуітаў у ВКЛ была дзейнасць заснаваных па іх ініцыятыве брацтваў.

У 1582 г. на ўсіх землях Рэчы Паспалітай быў уведзены грыгарыянскі каляндар, у сувязі з чым былі забароненыя святкаванні па юліянскім календары, а таксама гандаль у дні катал. святаў. Гэтая мера выклікала паўсюдныя хваляванні, асабліва ўпартае супраціўленне ўвядзенню новага календара аказалі жыхары Полацка. Галоўнай перамогай езуітаў стала зацвярджэнне на польскім каралеўскім троне іх выхаванца Жыгімонта III (1587-1632), гатовага на любыя захады для насаджэнні царкоўнай уніі.

Рэакцыяй на актыўны наступ на Праваслаўе стала з'яўленне ў канцы XVI стагоддзя шматлікіх праваслаўных твораў, якія ўтрымлівалі абарону свайго веравучэння і выкрываўшых каталіцтва. У Супрасльском манастыры былі створаны «Пасланне да лацінаў з іх жа кніг» (1581), «На багамерзкую, на паганую лаціну, каторыя папежы, хто што ў іх выдумаў ў іх паганай веры, сказанне пра тое», «Ключ царства нябеснага» Герасіма Сматрыцкага (1587), накіраваныя супраць твораў П. Скаргі і Б. Гербеста. На вечнае выгнанне каралеўскай граматай быў асуджаны Сцяфан Зізаній, які надрукаваў у 1596 г. у Вільні «Казанне св. Кірыла, Патрыярхі Іерусалімскага, пра антыхрыста і знакі яго, з дабаўленнем навукі супраць ерасяў розных».

Аднак гэта былі ініцыятывы, якія сыходзілі ад асобных гурткоў адукаваных людзей, яны не знаходзілі падтрымкі ў іерархаў.

Барацьба супраць Праваслаўя, узведзеная ў ранг дзяржаўнай палітыкі, дыскрымінацыя праваслаўных, пастаяннае ўмяшанне польскіх каралёў ва ўнутраную жыццё Праваслаўнай Царквы прывялі да глыбокага крызісу заходнярускай праваслаўнай іерархіі — праваслаўныя кафедры часта аказваліся ў руках свецкіх людзей, якія куплялі іх у караля і падоўгу не прымалі епіскапскага сану, або былі занятыя людзьмі недастойнымі, якія бачылі ў сваім высокім сане толькі крыніцу ўзбагачэння. Прыкладам архіпастыраў, якія мала клапаціліся пра патрэбы Царквы, могуць служыць Кіеўскія мітрапаліты: Сільвестр (Бялькевіч; 1556-1567), Ілья (Куча; 1576-1579), Анісіфар (Дзяўчынка; 1579-1589). Становішча пагаршалася і тым, што па меры распаўсюджвання каталіцызму і Рэфармацыі многія магнаты і шляхта пачалі пакідаць Праваслаўе (у 2-й палове XVI ст. прынялі каталіцтва многія прадстаўнікі знатных праваслаўных родаў — з князёў Астрожскіх, Слуцкіх і інш.), змяніўшы веру, яны прысвойвалі сабе маёмасць царкоўных устаноў, якія знаходзілася пад іх апекай, з прычыны чаго ў 2-й палове XVI стагоддзя перасталі існаваць многія праваслаўныя абіцелі, а іншыя прыйшлі ў заняпад.

Праваслаўная Царква спрабавала выйсці з крызісу шляхам ўмацавання ўнутрыцаркоўнага парадку, узмацнення сваіх пазіцый у грамадстве, рэфармавання манаскага жыцця. Аднак непаслядоўнасць у правядзенні рэформаў прыводзіла да сутыкнення епіскапату і вернікаў, аб'яднаных у праваслаўныя брацтвы. Першапачатковай мэтай гэтых праваслаўных таварыстваў быў клопат аб матэрыяльным дабрабыце царквы і праваслаўнай асвеце. Часцяком брацтвы не мелі выключна царкоўнага характару — брацтва, заснаванае ў Вільні ў сярэдзіне XV1 стагоддзя было кушнерскім (аб'ядноўвала майстроў па вытворчасці і рамонце скураных вырабаў), у канца стагоддзя да яго далучыліся 4 іншых брацтвы: панскае (гарадское), купецкое, кажамяцкае і роское (Роса – прадмесце Вільні), у 1574 г. усе яны аб'ядналіся ў віленскае Троіцкае (пазней Свята-Духаўскае) брацтвы, якое насіла ўжо чыста царкоўны характар. У канцы XVI — пачатку XVII стагоддзя брацвы з'явіліся амаль ва ўсіх гарадах Беларусі: Спаскае (пазней Праабражэнскае) у Магілеве (1589), Нікольскае (пазней Каляднае) у Брэсце (1591), Праабражэнскае ў Слуцку (1606), Петрапаўлаўскае ў Мінску (1612/14), Богаяўленскае ў Пінску (1633) і іншыя. Брацтвы дамагліся права ўдзелу ў выбары духоўных асоб, нагляду за імі, абароны інтарэсаў праваслаўнай Царквы і барацьбы з неправаслаўнымі вучэннямі з дапамогай выпуска багаслоўскіх твораў і заснавання школ. Найбуйнейшыя брацтвы ў Вільні, Магілёве і Слуцку атрымалі статус стаўрапігіяльных. Аднак узмацненне ўплыву брацтваў і іх умяшальніцтва ў царкоўныя справы ўшчамляла епіскапскую ўладу і выклікала імкненне пазбавіцца ад непажаданай апекі. Патрабаванне з боку брацтваў прыслаць Экзарха Патрыярха Канстанцінопальскага для суда над нявартымі павагі іерархамі ўяўляла прамую пагрозу для многіх архіерэяў. Усё гэта прымушала заходнерускіх уладык шукаць заступніцтва ў папы і бачыць выратаванне Праваслаўнай Царквы ў уніі з Рымам. Ідэя царкоўнай уніі знаходзіла падтрымку і з боку дзяржаўнай улады, зацікаўленай у рэлігійным адзінстве шматканфесійнай краіны і разрыве сувязяў паміж Кіеўскай мітраполіяй і іншымі часткамі праваслаўнага свету. Прыняўшы рашэнне аб падначаленні папы, заходнярускія епіскапы выставілі ўмову захавання праваслаўнай дагматыкі і абрадаў. Аднак папская курыя настаяла на прыняцці каталіцкага веравучэння, праваслаўным пакінутыя толькі абрады, і тое з агаворкай, калі яны не супярэчаць каталіцкаму вучэнню.