Заключэнне ўніі. Царква па-за законам

Аб падпарадкаванні Кіеўскай мітраполіі Рымскаму папе было абвешчана 9 кастрычніка 1596 г. на Саборы ў Брэсце.

Адначасова з уніяцкім ў Берасці засядаў правасл. Сабор пад старшынствам архідыякана Нікіфара, Экзарха Канстанцінопальскага Патрыярха, пры ўдзеле Кірыла Лукарыса, Экзарха Александрыйскага Патрыярха, 2 епіскапаў: Львоўскага Гедэона (Балабана) і Перамысльскага Міхаіла (Капысценскага), вялікай колькасці архімандрытаў, ігуменаў, святароў і свецкіх. Бяспеку ўдзельнікаў Сабора забяспечваў змагар праваслаўя кн. К. К. Астрожскі. Сабор пракляў унію, а епіскапаў, якія прынялі яе, пазбавіў сану.

Грунтуючыся на пастанове ўніяцкага Сабора, кароль прызнаў законнай толькі грэка-каталіцкую (уніяцкую) царкву, абвясціў, што Праваслаўная Царква  не падпарадкавалася «свабоднаму» рашэнню Сабора, а таму не мае права на існаванне. Граматай 15 снежня 1596 г. Жыгімонт III абвясціў праваслаўным жыхарам Рэчы Паспалітай аб звяржэнні епіскапаў Гедэона (Балабана) і Міхаіла (Капысценскага) і аб неабходнасці паслухмянасці уніяцкім мітр. Міхаілу (Рагозе) і іншым уладыкам, які прынялі унію. Уніяцкія біскупы былі надзелены шырокімі правамі, даходнымі маёнткамі і манастырамі. Епіскапскія кафедры маглі быць занятыя толькі ўніятамі, брацтвы былі падпарадкаваныя мясцовым архіерэям. Многія святары, каб не пазбавіцца месцаў і сродкаў да існавання, прымалі унію, і свае прыходы пераўтваралі ў уніяцкія. Тыя, хто не жадаў саступіць, выганяліся з храмаў, падвяргаліся катаванням, і іх месца перадавалася ўніятам. Гэтак жа паступалі з настаяцелямі манастыроў і інакамі. Першым праваслаўным, арыштаваным за ўдзел у працы Сабору і непрызнанне уніі, стаў Экзарх архідыякан Нікіфар, пасаджаны ў Марыенбургскі замак, з якога ён так і не выйшаў. Затым пачаўся пераслед ўсіх праваслаўных, усё больш прадстаўнікоў шляхты прымалі каталіцызм, радзей унію. З гэтага часу Праваслаўе ў Рэчы Паспалітай пачало пераўтварацца ў рэлігію ніжэйшага саслоўя — «хлопскую» веру. На беларускіх землях (у адрозненне ад украінскіх) Праваслаўе апынулася ў гэты перыяд у асабліва цяжкім становішчы — там не было ніводнага праваслаўнага епіскапа.

Адразу ж пасля прыняцця Брэсцкай уніі пачалася палеміка. Яна была адкрыта амаль адначасова апублікаванымі працамі: Пятра Скаргі — «Сінод Берасцейскі і яго абарона» з апалогіяй уніі і «Эктэзіс, альбом Кароткі збор спраў, што адбываліся на памесным Берасцейскім саборы» з крытыкай рашэнняў унійнага Сабора. Супраць кнігі Скаргі быў напісаны «Апакрызіс, альбо Водпаведзь на кніжкі аб саборы Берасцейскім», аўтарам якога з'яўляўся пратэстант М. Бранеўскі (які пісаў пад псеўданімам Хрыстафор Філалет). Адказам на «Апакрызіс» з боку грэка-каталікоў стаў «Антыфрэсіс», у якім Філалет абвінавачваўся ў хлусні і паклёпе. Праваслаўныя апублікавалі «Перестрогу» (перасцярога), дзе распавядалася пра прычыны ўвядзення уніі. У 1599 г. праваслаўныя заключылі саюз з пратэстантамі.

Непрыманне праваслаўным насельніцтвам Брэсцкай уніі, здавалася, магло пахаваць яе, гэтак жа як і Фларэнційскую. Аднак пасля скону мітрапаліта Міхаіла (Рагозы), які не праяўляў асаблівай дбайнасці ў распаўсюджванні уніі, яе выратаваў пераемнік Міхаіла Іпацій Пацей; (1600-1613), які пачаў актыўны наступ на Праваслаўную Царкву. Ён адбіраў у праваслаўных манастыры і храмы, зямельныя падараванні, замяняў праваслаўных святароў уніятамі, шырока практыкаваў «запячатванне» цэркваў, калі праваслаўныя заставаліся без набажэнства, а святары — без прыходаў. Невялікая перадышка наступіла толькі ў 1607 годзе, калі ў канстытуцыю Варшаўскага сойму была ўнесена адмысловы артыкул «аб рэлігіі грэцкай», у якім давалася абяцанне не парушаць правоў «рускага» народа ў веры і не забараняць вольнага адпраўлення праваслаўных абрадаў. Гэтая канстытуцыя з'явілася вынікам настойлівых намаганняў, прыкладзеных праваслаўнай шляхтай на соймах у 1601-1607 гг., і тых палітычных падзей, якія прымусілі ўрад, адданы каталіцызму, зрабіць саступкі праваслаўным. Але зрэшты, рашэнне сойма не змяніла сітуацыю: у 1609 годзе ўсе 12 віленскіх праваслаўных храмаў былі сілай адабраны ў праваслаўных і перададзены каралём у распараджэнне Іпація Пацея, за выключэннем Свята-Духаўскай царквы, збудаванай на зямлі паноў Валовічаў. Ад уніяцкага духавенства было ўзята пісьмовае абавязацельства вернасці уніі і падпарадкавання ўніяцкаму мітрапаліту. Абавязацельства было падпісана архімандрытамі віленскім, мінскім, гродзенскім і браслаўскім; пратапапамі гродзенскім, царыскім, тарчанскім, любартаўскім і навагрудскім; святарамі жыровіцкім, лясокскім, маркаўскім, бабіцкім, мазырскім, навагрудскім і 2 мінскімі. У 1607 годзе прыняў унію Супрасльскі манастыр. Цяжкае становішча Праваслаўя на заходнерускіх землях адлюстраваў Мялецій (Сматрыцкі), які пісаў пад псеўданімам Феафан Арталог, у творы «Фрынас, або Плач усходняй Царквы» (1610), наклад кнігі па загадзе караля быў канфіскаваны, а выдаўцы пасаджаны ў турму. Скарга ў адказ напісаў «Засцярога Русі грэцкай веры супраць Плачу Феафана Арталога», а каралеўскі сакратар уніят Ілья Марахоўскі — «Суцяшэнне, або Заспакаенне плачу ўсходняй Царквы».

Наступ на Праваслаўе яшчэ энергічней павёў пераемнік Іпація Пацея Іосіф Руцкі (1613-1637). З яго імем звязана з'яўленне ў ВКЛ ордэна базыльянаў (1617) для ўмацавання і прапаганды уніі. Ордэн, створаны ў выніку саюзу з езуітамі, засяродзіў асноўную ўвагу на выхаванні моладзі ў каталіцкім духу. Першымі вынікамі дзейнасці базыльянаў на тэрыторыі ВКЛ стаў захоп праваслаўных брацкіх школ. Да канца XVII стагоддзя практычна ўсе праваслаўныя брацтвы спынілі сваё існаванне. Колькасць праваслаўнага духавенства моцна скарацілася, вымушаны зварот праваслаўных за рукапалажэннем да ўніяцкіх епіскапаў стаў адной з прычын паступовага збліжэння з уніяй. Да канца жыцця Руцкага базыльянам на тэрыторыі Беларусі і Літвы былі перададзены 18 праваслаўных манастыроў, сярод іх Віленскі Троіцкі, Мінскі Узнясенскі, Жыровіцкі Успенскі і інш., для манахаў-уніятаў былі пабудаваныя новыя манастыры — Чарлёнскі і Быценьскі. Пры Руцкім ішла актыўная лацінізацыя уніі: ва ўніяцкіх цэрквах пачалі знішчаць іканастасы, заводзіць органы і да т. п. Руплівым насаджальнікам уніі ў пач. XVII ст. быў іераманах Віленскага Траецкага мон-ра, з 1618 года ўніяцкі арцыбіскуп Полацкі, Іасафат Кунцэвіч. Здзекі над Праваслаўем у Полацкай епархіі сталі прычынай народнага абурэння і забойства Кунцэвіча (1623), неўзабаве прылічанага папам Урбанам VIII па просьбе Жыгімонта III да ліку блажэнных пакутнікаў.

Пасля скону ў 1607 г. еп. Гедэона (Балабана) і ў 1612 г. еп. Міхаіла (Капысценскага) у Рэчы Паспалітай дзейнічаў толькі адзін правасл. іерарх: Львоўскі епіскап Іерамія (Цісароўскі). Існавала небяспека, што праваслаўная іерархія Кіеўскай мітраполіі знікне. Гэтая небяспека была ліквідаваная, калі ў 1620 г. Іерусалімскі Патрыярх Феафан, які наведаў Кіеў, паставіў праваслаўнага мітрапаліта Іава (Барэцкага) і 6 епіскапаў, у тым ліку на архіепіскапію Полацкую — Мялеція (Сматрыцкага), на епіскапію Пінскую і Тураўскую — грэка Аўраамія Ляцыда, былога епіскапа Стагонскага, які пражываў з 1612 г. у Дзерманскім ман-ры і рукапалагаў свяшчэннаслужыцеляў. Пастаўленне праваслаўных епіскапаў сустрэла рэзка варожую рэакцыю з боку каралеўскай улады, былі выдадзены ўніверсалы аб іх арышце. Большая частка праваслаўных архіерэяў не мела магчымасці знаходзіцца на тэрыторыі сваіх епархій. Епіскап Аўраамій толькі зрэдку наведваў наваколлі Турава, баючыся грамадзянскіх улад, якія лічылі яго турэцкім шпіёнам; у 1632 годзе ён быў выгнаны з Турава нейкім шляхціцам Руткоўскім. Мялецій (Сматрыцкі) таксама толькі нядоўгі час мог знаходзіцца ў Полацку і быў вымушаны з'ехаць у Кіеў. Умацаванне праваслаўнай Царквы выклікала трывогу ў езуітаў, якія распаўсюдзілі чутку аб самазванстве Патрыярха Феафана і незаконнасці яго дзеянняў. Пачалася палеміка: у абарону Патрыярха былі напісаны 2 бліскучыя працы — «Апраўданне нявіннасці» Мялеція (Сматрыцкага) (1621) і «Палінодыя» Захарыя (Капысценскага). Пасля пераходу ў унію ў 1627 годзе Мялеція (Сматрыцкага) на беларус. землях зноў не аказалася ні аднаго правасл. іерарха.

У процівагу палітыцы, звязанай з падтрымкай і насаджэннем уніі, прадстаўнікі вышэйшых саслоўяў, якія захавалі вернасць Праваслаўю, замест манастыроў, якія адышлі ў унію, засноўвалі новыя. Так, былі заснаваныя: Грозаўскі Іаана-Багаслоўскі (у суч. Мінскай вобл.); Навадворскі — Марцінам Валадковічам (1600 г.; у суч. Мінскай вобл.); у Брагіне–Ключы, мужчынскі і жаночы (1609 г.; Гомельск. вобл.) — князем А. Карыбут-Вішнявецкім, Палазоўскі (каля 1614 г.; Пінск) — Гарабурдой; Цеперскі (у 1618 г.; суч. Мінская вобл.). — К. Долматам; Петрапаўлаўскі жаночы (каля 1618 г.; Мінск) — А. Сцяткевіч; Богаяўленскі, са школамі (1618-1619 гг.; Магілёў) — кн. І. Багдановічам-Агінскім; Еўскі (1619 г.; Еўе) — Б. і А. Агінскімі; Дзятлаўскі (1622 г.; суч. Гродзенская вобл.). — К. Долматам; Баркалабаўскі жаноч. (1626 г.; суч. Магілёўская вобл.) — Б. Саламарэцкім і Б. Сцяткевічам; Тупічэўскі (каля 1626 г.; суч. Магілёўская вобл.). — К. Маскевічам; Купяціцкі (1628 г.; суч. Мінская вобл.) — А. Валовичащнай-Вайною і яе сынам В. Копцем; Бялкоўскі (1630 г.; суч. Магілёўская вобл.) — Я. і А. Сцяткевічамі-Заверскімі; Аршанскі Куцеінскі жаноч. (1630) — Б. і. Е. Сцяткевічамі-Заверскімі; Уваскрасенскі ў Сяльцы (суч. Мінская вобл.) пераведзены з Лагойска Ю. Тышкевічам і яго жонкай Ганнай Уняхоўскай у 1631 г.

Асаблівае месца ў абароне Праваслаўя на землях Рэчы Паспалітай належала Свята-Духаву ман-ру ў Вільні і яго настаяцелям: архімандрыту Ляонцию (Карповічу), які разгарнуў актыўную кнігавыдавецкую дзейнасць, Мялецію (Сматрыцкаму), Іосіфу (Бабрыковічу), які вылучаўся дарам прапаведніцтва. Свята-Духаў мон-р ажыццяўляў кіраўніцтва і нагляд за новымі заснаванымі абіцелямі: 17-ю муж. і 2-ма жаноч. Існаваўшае пры Свята-Духаўскім брацтве выдавецтва друкавала богаслужбовую, вучэбную і палемічную літ-ру, у 1621 г. (пасля канфіскацыі накладу «Фрэнаса») выдавецтва было перанесена з Вільні ў падначалены Духаўскаму Еўскі ман-р у маёнтку Б. Агінскага. Амаль усе правасл. брацтвы Беларусі, перш за ўсё мінскае, слуцкае і магілёўскае, былі звязаны з віленскім брацтвам. Іншай цьвярдыняй Праваслаўя ў Беларусі з'яўляўся Слуцк з яго Траецкім манастыром і Праабражэнскім брацтвам. Шмат у чым гэта была заслуга праведнай Сафіі, княгіні Слуцкай (1585/86–1612). Паважаючы яе памяць, уладальнікі Слуцка Радзівілы у далейшым не прадпрымалі ганенняў супраць праваслаўных.

У канцы XVI — XVII стст. у сувязі з палемікай вакол уніі новы імпульс атрымала кірылічнае кнігадрукаванне, актывізавалася дзейнасць брацкіх друкарняў, друкарняў пры праваслаўных манастырах. У заснаванай магілёўскімі братчыкамі друкарні пры Богаяўленскім манастыры былі выдадзеныя: Служэбнік (1616 г.), Евангелле вучыцельнае Кірыла Транквіліёнаі-Стаўравецкага (1619), Псалтыр (1693), «Дыёптра» (1698), «Перла мнагацэннае» (1699), «Неба новае» (1699). Буйным цэнтрам кнігадрукавання ў Беларусі ў 30-х — пач. 50-х гг. XVII ст. з'явілася друкарня пры Богаяўленскім Куцеінскім манастыры, заснавальнікам якой быў 1-ы ігумен манастыра Іаіль (Труцэвіч). Паплечнік ігумена Іаіля друкар і гравёр Спірыдон Собаль выпусціў у свет у друкарні Куцеінскага манастыра, у Магілёўскай брацкай друкарні і ў заснаванай ім Буйніцкай друкарні Свята-Духава манастыра 20 выданняў царкоўнай, асветніцкай і палемічнай літ-ры, сярод іх: «Буквар» (1631), «Гісторыя пра Варлаама і Іасафа» (1637), «Дыдаскалія» мітр. Сільвестра (Косава) (1637), «Пачастунак духоўны» (1639) «Лексікон» Памвы Бярынды (1653). У кан. XVII стагоддзя кнігадрукаванне ў Беларусі рэзка скарацілася, выданне кірылічных кніг ажыццяўляла толькі друкарня ўніяцкага Супрасльскага манастыра, створаная на аснове друкарні Віленскага Троіцкага манастыра.