Аднаўленне праваслаўнай іерархіі

Змены ў канфесійнай сітуацыі ў Рэчы Паспалітай адбыліся ў 30-х гг. XVII стагоддзя пасля смерці караля Жыгімонта III і былі звязаны з перакананнем новага караля Уладзіслава IV (1632-1648) ў неабходнасці змены адносін да Праваслаўнай Царквы ў сувязі з распачатай Смаленскай вайной, калі дзяржаве была неабходная упэўненасць у лаяльнасці сваіх праваслаўных падданых, перш за ўсё Запарожскага Войска.

У выніку цяжкай унутрыпалітычнай барацьбы былі прыняты «Артыкулы для заспакаення грэчаскай рэлігіі» (1632), на падставе якіх праваслаўныя атрымалі права мець мітраполію са сваёй іерархіяй, падпарадкаванай Канстанцінопалю, права абіраць мітрапаліта і епіскапаў, вольна здзяйсняць багаслужэнні, рамантаваць старыя і будаваць новыя храмы, адчыняць семінарыі, школы і друкарні, права падтрымліваць старыя брацтвы і засноўваць новыя. Праваслаўным быў вернуты шэраг манастыроў і храмаў.

У межах Полацкай епархіі для праваслаўных была заснавана Мсцілаўская (Магілёўская) кафедра, месцам знаходжання Мсціслаўскага епіскапа быў прызначаны Спаскі манастыр у Магілёве. Наўзамен маёнткаў, пакінутых за Полацкім уніяцкім біскупам, Магілёўскі епіскап атрымліваў жалаванне ў 2000 злотых штогод. Пры мітр. свц. Пятры (Магіле; 1633-1646) яго намеснікам на беларускіх землях быў С. Шыцік, старэйшы Віленскага брацтва, пазней з тытулам архімандрыта перамешчаны ў Слуцк.

Такім чынам, пасля амаль 25-гадовага перапынку ў Беларусі была адноўлена праваслаўная іерархія, у 1635 годзе мітрапаліт Пётр (Магіла) аб'ехаў праваслаўныя прыходы на тэрыторыі Беларусі. Частка манастыроў і прыхадскіх цэркваў, занятых уніятамі, былі вернуты праваслаўным, было адноўлена будаўніцтва новых праваслаўных храмаў і манастыроў (пераважна на прыватных землях), асабліва ў Магілёўскай епархіі. Аднак, саступаючы лаціна-ўніяцкай партыі, якая прадстаўляла грозную сілу ў сойме, кароль часта прымаў рашэнні, якія супярэчылі раней прынятым: ужо на сойме 1635 г. Уладзіслаў IV граматай ад 14 сакавіка падаў уніятам на вечныя часы мітраполію і архіепіскапства Полацкае, епіскапствы Уладзімірскае, Пінскае, Холмскае, Смаленскае з манастырамі, цэрквамі і маёмасцю, Віленскі Троіцкі манастыр з брацтвам і Пятніцкую царкву, вялікую колькасць іншых манастыроў. У Віцебску, Полацку і Навагрудку праваслаўныя не павінны былі мець храмаў.

Гэтая грамата стала штуршком да новага абвастрэння барацьбы паміж уніятамі і праваслаўнымі, якая дасягнула асаблівай вастрыні ў Магілёўскай епархіі, пры еп. Сільвестры (Косаве; 1634-1647), які процістаяў Полацкаму ўніяцкаму архіепіскапу  Антонію Сяляве, на баку якога была дзяржаўная ўлада. У 1637 годзе ўладыка Сільвестр склікаў з'езд духавенства для вырашэння пытанняў епархіяльнай жыцця, у 1646 заснаваў у Магілёве жаночы манастыр пры царкве свяціцеля Мікалая. Улады забаранілі епіскапу Сільвестру наведваць Полацк і Віцебск, дзе праваслаўныя выступалі супраць уніяцкага архіерэя. Адкрыты здзек над Праваслаўем не спыняўся на ўсёй тэрыторыі Беларусі, выклікаючы абурэнне як у праваслаўных, так і ў тых, што перайшлі ў унію — бясчынствы ўніяцкага начальства у Берасці выклікалі масавы пераход мяшчан-уніятаў пад уладу праваслаўнага епіскапа. Шырокай вядомасцю і аўтарытэтам сярод праваслаўнага насельніцтва Беларусі карыстаўся брэсцкі ігумен Афанасій (Філіповіч), які прыняў пакутніцкую смерць за сваю прыхільнасць да Праваслаўя і выкрыццё ўніяцтва (1648).

Падчас вызваленчай вайны пад кіраўніцтвам Багдана Хмяльніцкага (1648-1653) казачыя атрады даходзілі да Брэста і Кобрына, уцягваючы ў паўстанне сялян і жыхароў гарадоў. Дзякуючы дзеянням паўстанцаў на тэрыторыі Палесся была цалкам ліквідавана унія, кіраўніком праваслаўных тут на нейкі час стаў архімандрыт Ляшчынскага манастыра Іосіф (Тукальскі). Для заспакаення паўстанцаў кароль Ян Казімір (1648-1668) у адпаведнасці са Збароўскім дагаворам 1649 года абяцаў праваслаўнаму насельніцтву наступныя правы: мітрапаліту месца ў сенаце, гарадам з праваслаўнымі школамі — вызваленне ад прысутнасці езуітаў, знішчэнне уніі. Граматай караля (1650), якая пацвярджала артыкулы «Аб заспакаенні грэчаскай рэлігіі», праваслаўным былі вернутыя Луцкае, Холмскае, Мсціслаўскае епіскапствы. Мсціслаўская кафедра павінна была пераўтварыцца ў Віцебска-Мсціслаўскую, на яе ўтрыманне перадавалася палова маёнткаў Полацкага ўніяцкага архіепіскапа. Праваслаўным было дазволена мець цэрквы ў Віцебску, Полацку і Навагрудку, у Пінску і Мазыры на месцы згарэлых цэркваў было дазволена пабудаваць новыя. Палітычныя і ваенныя няўдачы Б. Хмяльніцкага прывялі да заключэння Белацаркоўскага дагавора (1651), які перакрэсліў дасягненні Збароўскага дагавора.

Вайна Рэчы Паспалітай з Расіяй (1654-1667) і ўступленне расійскіх войскаў на тэрыторыю Беларусі прывялі да аднаўлення праваслаўнага Полацкага епіскапства, якое было перападпарадкавана Маскоўскаму Патрыярху, епіскапам стаў былы настаяцель Маркава манастыра ў Віцебску Каліст.