Праваслаўная Царква і Вялікія князі Літоўскія

У канцы 12 – пач. 13 ст. прыкметную актыўнасць пачынае праяўляць літоўскія плямёны, у сваіх набегах на Валынскую, Смаленскую, Пскоўскую землі, бесперашкодна праходзіўшая Заходнюю Русь. Дробныя і слабыя княжанні Полацкай і Тураўскай зямель апынуліся не ў сілах супрацьстаяць яе уварванням, і, верагодна, прапускалі літоўскія атрады праз свае тэрыторыі, з той умовай, каб яна рабавала больш іх суседзяў, пакідаючы ў спакоі Заходнюю Русь.

Становішча заходнерускіх зямель яшчэ больш ускладнілася пасля нашэсця на Паўночна-Ўсходнюю і Паўднёвую Русь татара-манголащ (1237 – 1240 гг.), стащшых у рэальнай пагрозай і для продкаў беларусаў. Іх нашэсце супала па часе з аб'яднаннем у адзіны Лівонскі ордэн (1237 г.) двух, якія раней замацаваліся ў Прыбалтыцы, нямецкіх ордэнаў: Мечаносцаў (1202 г.) і Тэўтонаў (1230 г.). Неўзабаве яны абрушыліся ўсёй сваёй ваеннай моццу на літоўцаў і Заходнюю Русь.

Страшэнная пагроза з боку татара-манголаў і немцаў выклікала стварэнне ў сярэдзіне 13 ст. у Верхнім Панямонні новай дзяржавы: Вялікага княства Літоўскага, якое выступіла ў якасці арганізацыйнага цэнтра ў барацьбе з новымі ворагамі, смяротна небяспечнымі для Літвы і Заходняй Русі. Сталіцай гэтай дзяржавы стаў Навагрудак. Першапачаткова ў межы ВКЛ увайшлі: Гродна, Ваўкавыск, Слонім, Здзітаў, размешчаныя паблізу Нёмана. Тады паміж літвой і рускім насельніцтвам азначанага рэгіёна склаліся збольшага ўзаемавыгадныя адносіны: у супрацьстаянні крыжакам літва была зацікаўлена ў рускай дапамозе, а рускія востра мелі патрэбу ў ёй для таго, каб не патрапіць пад татара-мангольскі прыгнёт. (В. Л. Насевіч. Пачаткі Вялікага княства Літоускага: падзеі i асобы. Мн., 1993. С. 60).

Такі сімбіёз быў выгадны з пункту гледжання чыста палітычнага (у выглядзе знешняй небяспекі), але з пункту гледжання перспектыў далейшага развіцця ў Заходняй Русі царкоўнага жыцця ён жадаў шмат лепшага. Адразу як Вялікія літоўскія князі выйшлі на першыя ролі ў новай дзяржаве,  яны мала клапаціліся аб тым, як працякала ў ім царкоўнае жыццё. Больш для бачнасці падтрымліваючы праваслаўных падданых (з мэтай ўтрымання ўлады), яны, як паказала развіццё падзей у наступным, праводзілі палітыку далёкую ад інтарэсаў Царквы.

Варта адзначыць, што ў асноўным, аж да Ягайлы (1377 – 1434 гг.), Вялікія князі Літоўскія трымаліся язычніцтва. Яркім прыкладам таму можа служыць Міндоўг (каля 1230 – 1263 гг.) Калі верыць звесткам Густынскага летапісу. (17 ст.), у 1246 г. у Навагрудку ён прыняў «веру хрысціянскую ад усходу з многімі сваімі баяры» (Макарий. Т.III. С. 82), кіруючыся пры гэтым выключна палітычнымі меркаваннямі, у аснове якіх ляжала яго імкненне укняжыцца ў старажытнарускім Наваградку. Пасля таго, як супернік Міндоўга літоўскі князь Таўцівіл (+ 1263), які сядзеў у Полацку, прыбыў у Рыгу і перайшоў там у лацінства, напалоханы пагрозай, якая сыходзіла ад Лівонскага ордэна, Міндоўг у 1252 г. таксама ўступае ў рыма-каталіцтва. З паслабленнем пагрозы з боку немцаў, у 1260 г. ён вяртаецца ў паганства, якога, па сутнасці, ніколі не пакідаў. Падобныя «хістанні» не маглі аказваць спрыяльнага ўздзеяння на стан царкоўнага жыцця ў ВКЛ.

Інакш паводзіў сябе сын Міндоўга -- Войшалк (1264 – 1268 гг.), на жаль, княжыў ён нядоўга. Паводле паведамлення Іпацьеўскага летапісу, ён ахрысціўся ў Навагрудку, потым, прыйшоўшы на Валынь, прыняў манаства і нават спрабаваў здзейсніць, няўдалае праўда, паломніцтва на Святую гару (верагодна Афон). Вярнуўшыся з паломніцтва, Войшалк заснаваў «на реце на Немне межи Литвою и Новымъ городъкомъ» манастыр (ПСРЛ. Т. 2. Стб. 859). Нельга выключаць, што гэтым кляштарам была Св. Успенская Лаўрышаўская абіцель, адкрытая ў 13 ст. (Н.Н. Улащик. Введение в изучение белорусско-литовского летописания. М., 1985. С. 168). З канца 13 – пач. 14 ст. захавалася Лаўрышаўскае Евангелле-апракас, якое прадстаўляе сабою найбольш вывучаны помнік ранняй заходнярускай пісьменнасці. Са смерцю Войшалка (1268 г.), у Літве і заходнерускіх землях узрасла палітычная нестабільнасць. У 1270 – 1282 гг. у Навагрудку княжыў Трайдзен. У 1274 г. войска Трайдзена захапіла ў першы дзень Св. Вялікадня г. Драгічын «і перабілі там усіх ад малога да вялікага». У адплату за гэта, у 70-я гг. 13 ст., у напрамку Навагрудка, па пачыну галіцка-валынскіх князёў, было ажыццёўлена некалькі татарскіх уварванняў, якія неслі спусташэнне мясцовай супольнасці.

Займаўшыя вялікакняжацкі стол пасля Міндоўга і Трайдзена: Віцень (1293 – 1316 гг.), Гедымін (1316 – 1341 гг.), Альгерд (1345 – 1377 гг.), Кейстут (+ 1381 г.), як і пераважная большасць іх супляменнікаў, заставаліся прыхільнікамі ідалапаклонства. Аб гэтым добра ведалі ў суседняй з ВКЛ, Маскоўскай Русі. Таму не выпадкова адзін з вялікіх князёў Яўнут (1342 – 1345 гг.), зрынуты з пасаду братамі Альгердам і Кейстутам, збегшы ў Маскву, прыняў там святое хрышчэнне з імем Іаан. Хрысцілася і дружына, якая прыбыла з ім.

Пасля спусташэння Кіева ў 1240 годзе татара-манголамі, мітрапаліты Кіеўскія вымушаныя былі пакінуць заходне-рускія землі і разам з гэтым свой кафедральны горад, і пасяліцца ў адносна бяспечным месцы ў паўночна - усходняй Русі. Першапачаткова гэта былі гарады Уладзімір-на-Клязьме, Пераяслаў - Залескі, а затым – Масква.

Канчаткова мітрапалічая кафедра ў Маскве, пры падтрымцы Вялікага князя Маскоўскага Івана Каліты, была зацверджана ў пачатку 14 стагоддзя пры мітрапаліце Пятры. Свяціцелем Пятром ў якасці кафедральнага храма быў закладзены і часткова ім пабудаваны ў межах Маскоўскага крамля, Успенскі сабор. Знаходзячыся ў Маскве, мітрапаліты працягвалі захоўваць свой старажытны кананічны тытул: «Кіеўскі і ўсяе Русі». Гэтая акалічнасць выклікала незадаволенасць у Вялікіх князёў Літоўскіх.

Пачынаючы з Гедыміна Вялікія князі Літоўскія, варагуючы з Маскоўскім княствам і пражываючымі ў яго межах кіеўскімі мітрапалітамі, рабілі спробы стварыць у сваёй дзяржаве асобную мітраполію з цэнтрам у Навагрудку. Каля 1317 года Гедыміну ўдалося дамагчыся перад Канстанцінопалем пастаўленьня ў Навагрудак мітрапаліта Феафіла. Пад яго кіраванне, акрамя Полацкай епархіі, перайшлі шырокія тэрыторыі, якія ўваходзілі раней у склад Тураўскай кафедры. Гэтыя тэрыторыі атрымалі статус мітрапаліцкіх. У 1330 годзе Феафіл памёр і Літоўска-навагрудская мітраполія, як яе часам называюць у літаратуры, часова спыніла сваё існаванне.

У 1347 г. у гісторыі ВКЛ адбылася падзея, якая ўзрушыла многіх сучаснікаў. У Вільні пакутніцкую смерць ад язычнікаў прынялі Няжыла, Кумец і Круглец, у святым хрышчэнні: Антоній, Іаан і Яўстафій. Іх забілі па патрабаванні паганскіх жрацоў за тое, што яны, служачы пры двары Вял. кн. Альгерда, не пажадалі адрачыся ад веры праваслаўнай. Гэтая падзея пераканаўча сведчыць аб тым, наколькі моцныя былі праязычніцкія настроі ў Вільні, які стаў на той час сталіцай ВКЛ. Патураючы гэтым настроям, Альгерд, як і яго папярэднікі на вялікакняжацкім троне, рашуча супрацівіўся звароту літоўцаў у праваслаўе. Заслугоўвае ўвагі той факт, што кананізацыя віленскіх мучанікаў адбылася не ў ВКЛ, а за яго межамі не пазней 1374 г. па благаславенні Канстанцінопальскага Патрыярха Філафея Кокіна (1353 – 1354; 1364 – 1376). Іх жыціе было «… напісана альбо на поўдні славянства, альбо ў грэкаў, хутчэй за ўсё сярод апошніх… Тады ж і там жа была складзена служба і служба мучанікам» (М.Н. Сперанский. Сербское житие литовских мучеников. М., 1909. С. 19).

Неўзабаве пасля кананізацыі Віленскіх пакутнікаў Патрыярх Філафей даслаў прападобнаму Сергію Раданежскаму крыж з часціцай мошчаў гэтых святых. У кан. 60 – пач. 70-х гг. 14 ст. на месцы смерці Антонія, Іаана і Яўстафія была пабудавана царква Святой Тройцы.

Спробы стварэння асобнай мітраполіі ў межах ВКЛ працягнуліся і пасля Гедыміна. У 1352 г. Вялікі князь Альгерд адправіў у Канстанцінопаль свайго стаўленіка Феадарыта з просьбай рукапалажыць яго ў мітрапаліты. Апошні, аднак, не атрымаў шуканага сану. На зваротным шляху Феадарыт заехаў у Тырнава, дзе ў парушэнне канонаў, прыняў пасвячэнне ў мітрапаліты ад балгарскага патрыярха. Вярнуўшыся ў ВКЛ, ён каля двух гадоў кіраваў заходнерускімі епархіямі, затым быў зрынуты і адлучаны ад Царквы.

У 1354 г. Альгерд здолеў дамовіцца з Канстанцінопалем аб пастаўленні ў мітрапаліты «на зямлю Літоўскую і Валынскую» Рамана (+ 1362), родам цверыцяніна. Пры гэтым, Кіеў павінен быў застацца пад уладай, мітрапаліта Аляксія (1354 – 1378 гг.), які пражываў у Маскве. Такое становішча не задавальняла Рамана, і ён намерыўся падпарадкаваць сабе Кіеў, а разам з ім Цвярскую і Бранскую епархіі. З-за гэтага ў Рускай царкве паўстала бязладдзе. Ідучы ў фарватэры палітыкі, якую ў барацьбе за аб'яднанне рускіх зямель праводзілі Літва і Масква, абодва мітрапаліта, і Раман, і св. Аляксій, імкнуліся ў далейшым ахапіць сваёй юрысдыкцыяй ўсю Русь, што, натуральна, выклікала канфлікты. Са смерцю Рамана (1362 г.) асобная мітраполія ў ВКЛ зноў была скасаваная і заходнярускія епархіі адышлі пад амафор свяціцеля Аляксія, але з прычыны варожага стаўлення з боку Альгерда, ён не мог іх акармляць.

Да часу княжання Альгерда адносіцца пабудова ў Вільні некалькіх праваслаўных храмаў. Заслуга іх узвядзення належыла жонкам гэтага князя: Марыі Віцебскай і Юліяніі Цвярской. На сродкі Марыі была пабудавана Пятніцкая царква – першы праваслаўны каменны храм Вільні. Стараннямі другой жонкі Альгерда Юліяніі ў сталіцы ВКЛ пабудавалі Мікалаеўскую царкву і кафедральны Прачысценскі сабор.

З імем Альгерда паданне звязвае з'яўленне ў Вільні цудатворнай Вастрабрамскай іконы Божай Маці, прывезенай ім з ваеннага паходу 1362 г., накіраванага супраць татараў. І сёння гэтая ікона з'яўляецца святыняй праваслаўнага свету, хоць і знаходзіцца ў сценах каталіцкага храма ў Вільні.

У 1375 г., яшчэ пры жыцці свяціцеля Аляксія (+ 1378), на Кіеўскую мітраполію быў пасвечаны балгарскі манах Кіпрыян (+ 1406), гарачы прыхільнік ісіхасцкай духоўнасці. Яго пастаўленне на занятую кафедру тлумачылася тым, што свяціцель Аляксій ўпарта не дапускаўся Альгердам у межы ВКЛ, так што царкоўнае жыццё там прыйшло ў стан заняпаду.

Неўзабаве, прыехаўшы ў Літву, Кіпрыян у лісце да прападобнага Сергія Раданежскага наступным чынам апісаў ўбачанае ім: «Аще был есмь в Литве, много христиан горькаго пленениа освободил есмь, мнози от ненавидящих Бога познали нами истинного Бога и к православной вере святым крещением пришли. Церкви святые ставил есмь, христианство утвердил есмь… Новый Городок Литовский давно отпал, и яз его оправил» (прот. Иоанн Мейндорф. История Церкви и восточно-христианская мистика. М., 2000. С. 541).

У 1377 Вялікім князем Літоўскім стаў Ягайла Альгердавіч (+ 1434). Прыняўшы рыма-каталіцызм і упрыгожыўшы сябе ў 1386 г. польскай каронай, Ягайла пайшоў на заключэнне Крэўскай дынастычнай уніі з Польшчай.

Па ўмовах Крэўскай уніі ўсе літоўцы-язычнікі павінны былі перайсці ў рыма-каталіцтва, ім забаранялася ўступаць у шлюбы з праваслаўнымі. У 1387 г. у Вільні была заснавана рыма-каталіцкая кафедра, якая карысталася апекай Вялікіх князёў Літоўскіх, яе юрысдыкцыя распаўсюджвалася не толькі на землі Літвы, але і на тэрыторыю Заходняй Русі.

З 1390 г. мітрапаліт Кіпрыян канчаткова атабарыўся ў Маскве, але і пасля гэтага ён не перастаў наведваць заходнярускія епархіі. Яму ўдалося наладзіць больш – менш добрыя адносіны з польскім каралём Ягайлам і Вялікім князем Літоўскім Вітаўтам Кейстутавічам (1392 – 1430 гг.). У 1395 /96 і 1404/06 гг. мітрапаліт Кіпрыян прыязджаў у Літву.

Пасля смерці Кіпрыяна († 1406 г.) Вялікі князь Вітаўт у імкненні ўзвесці на Кіеўскую мітраполію свайго кандыдата, адправіў у Канстанцінопаль полацкага архіепіскапа Феадосія, які, аднак, не атрымаў пасвячэння ў мітрапаліты. Замест яго на Кіеўскую кафедру быў узведзены Фоцій (1408 – 1431 гг.), што Вітаўт ўспрыняў з вялікай незадаволенасцю.

Пражываючы ў Паўночна-Усходняй Русі, мітрапаліт Фоцій стараўся наведваць заходнярускія епархіі.

У канцы XIV ст. Вітаўт ліквідаваў у ВКЛ шэраг удзельных княстваў, ператвараючы іх у намесніцтвы, што мела негатыўныя наступствы для Праваслаўнай Царквы, таму што абласныя князі з роду Гедымінавічаў і Альгердавічаў, якія сядзелі ў рускіх землях, дабразычліва ставіліся да царкоўных патрэб, з'яўляліся заснавальнікамі новых храмаў і манастыроў. Так князь Сімяон-Лугвен Альгердавіч († 1399) заснаваў недалёка ад Мсціслава Успенскі і Ануфрыеўскі ман-ры. Князь Андрэй Полацкі († 1399) даў даравальную грамату Св.-Траецкай абіцелі, якая размяшчалася за р. Палатою. Яго сын князь Міхаіл Андрэевіч († 1385) заснаваў у полацкім замку Пятроўскі ман-р.

У 1413 г. Вітаўт сумесна з Ягайлам выдаў Гарадзельскі прывілей, які дэклараваў, што толькі католікі могуць займаць у ВКЛ вышэйшыя дзярж. пасады, карыстацца маёмаснымі льготамі і мець асабістыя родавыя гербы. Пасля 1413 г. на ўсіх прыметных адміністрацыйных пасадах ВКЛ крыніцы паказваюць знатных літоўскіх баяр-католікаў, стаўшых у тым ліку намеснікамі ў спрадвечна рускіх гарадах (Полацку, Віцебску, Гродне і інш.) і адцясніўшых ранейшых абласных князёў. У 1414 г. паміж мітрапалітам Фоціем і Вітаўтам адбылося рэзкае сутычка з-за канфесійнай палітыкі Вялікага князя і яго канфесійнай беспрынцыповасці. На пачатку Вітаўт вызнаваў Праваслаўе (у 1384 ахвяраваў зямлі трокскаму у гонар Нараджэння Багародзіцы ман-ру), у 1385 г. перайшоў у каталіцтва, затым, пасварыўшыся з Ягайлам, вярнуўся ў Праваслаўе, а пасля прымірэння з Ягайлам у 1392 г. зноў звярнуўся ў лацінства. Вітаўт забараніў мітрапаліту наведваць ВКЛ, канфіскаваў прыналежныя яму землі і перадаў іх у карыстанне літоўскім баярам. У дакументах, якія зыходзілі ў той час ад Ягайлы і Вітаўта, хрысціянамі называліся толькі католікі, праваслаўныя храмы называліся сінагогамі. Вітаўт забараніў будаўніцтва новых і рамонт старых праваслаўных храмаў на дзярж. землях. Аднак, відаць, гэта забарона дзейнічала толькі на тэрыторыі «Літвы» (да захаду ад ракі Бярэзіны) і ў сталіцы ВКЛ Вільні.

Абвясціўшы пра намер аднавіць мітраполію ў ВКЛ, Вітаўт у 1415 г. сабраў у Навагрудку 8 правасл. епіскапаў, якія кіравалі епархіямі на падуладных яму тэрыторыях, у т. л. Феадосія Полацкага і Яўфімія Тураўскага, і запатрабаваў ад іх абраць незалежнага ад Масквы мітрапаліта. Асудзіўшы мітрапаліта Фоція за тое, што ён недастаткова часта, на думку епіскапаў, наведваў епархіі ВКЛ, і спаслаўшыся на прыклад пастаўлення ў мітрапаліты Клімента Смаляціча Саборам епіскапаў, уладыкі «ўзвялі» ў Кіеўскія мітрапаліты архімандрыта Грыгорыя (Цамблака; † 1419). У планы Вітаўта і Грыгорыя ўваходзіла максімальнае пашырэнне межаў Заходнярускай мітраполіі аж да аб'яднання пад яе ўладай ўсіх рускіх зямель. У гэтым жа годзе Грыгорый па патрабаванні Вітаўта наведаў Констанцкі Сабор, дзе сярод іншага абмяркоўвалася магчымасць уніі паміж праваслаўнай і каталіцкай цэрквамі. У 1418 годзе Рымскі папа Марцін V, плануючы экспансію каталіцызму на усход, прызначыў Ягайлу і Вітаўта вікарыямі каталіцкай Царквы для Ноўгарада і Пскова.

Пасля смерці Грыгорыя Вітаўт вымушаны быў зноў прызнаць паўнамоцтвы мітрапаліта Фоція, які не пазбег гэтым скарыстацца. У 1420 г. ён прыбыў у Навагрудак, затым наведаў Кіеў, Мазыр, Слуцк, Вільню, Барысаў, Друцк, Мсціслаў, Смаленск. У 1423 і 1427 гг. Фоцій зноў прыязджаў у заходнярускія епархіі.

У 1430 г. вялікі князь Вітаўт памёр. Выкарыстаўшы незадаволенасць правасл. шляхты ВКЛ, ўшчэмленай у правах дыскрымінацыйнымі палажэннямі Крэўскай уніі і Гарадзельскага прывілея, на вялікакняскі стол ўзышоў Свідрыгайла Альгердавіч (1430-1432). Яго праўленне было кароткім, аднак мела адно важнае наступства. У 1-ой пал. 30-х гг. XV ст. праваслаўныя князі і баяры здолелі дамагчыся распаўсюджвання на сябе тых жа маёмасных, а збольшага і саслоўных правоў, якімі да гэтага карысталіся толькі католікі. Частковае ўраўнанне ў правах тых і іншых было аформлена прывілеямі 1432 і 1434 гг. Першы выдаў Ягайла, другі — князь Жыгімонт Кейстутавіч (1432-1440), які з дапамогай палякаў зрынуў Свідрыгайлу з Віленскага вялікакняскага стала. У 1432 г. Свідрыгайла збег у Полацк, «рускія» землі ВКЛ яго падтрымалі, і на нек-ры час ВКЛ раскалолася на 2 вялікіх княствы: Літоўскае (на чале з Жыгімонтам) і Рускае (пад кіраўніцтвам Свідрыгайлы). Свідрыгайла ў канчатковым выніку пацярпеў паразу ад Жыгімонта, які здолеў заручыцца падтрымкай многіх праваслаўных князёў і баяраў. Пасля перамогі над Свідрыгайлам ён выдаў прывілей, які часткова ўраўноўваў праваслаўных з католікамі. Толькі адно вельмі важнае палажэнне Гарадзельскага прывілея — права займаць вышэйшыя дзяржаўныя пасады — не было распаўсюджана на праваслаўных.

У 1435 годзе мітрапалітам Кіеўскім і ўсяе Русі ў Канстанцінопалі быў пастаўлены грэк Ісідар († 1463), які на Ферара-Фларэнційскім саборы (1439) актыўна выступіў за падпарадкаванне Праваслаўнай Царквы Рымскім папам. На шляху з Фларэнцыі ў Маскву, Ісідар на працягу 1440 г. бесперашкодна раз'язджаў па землях ВКЛ, прапаведуючы унію. У жніўні таго ж года, наведаўшы Вільню, ён сутыкнуўся з непрыязным стаўленнем да уніі з боку мясцовага каталіцкага духавенства, якое лічыла, што папа Яўгеній IV на Фларэнційскім саборы зрабіў занадта вялікія саступкі праваслаўным. Па прыездзе ў Маскву, Ісідар быў зняволены ў Чудавым манастыры. Збегшы з яго, ён зноў апынуўся ў ВКЛ, пабываў у Навагрудку і інш. месцах, аднак яго пропаведзь уніі не мела поспеху, і Ісідар сышоў у Італію.

У 1448 г. Саборам епіскапаў Паўночна-Усходняй Русі, што асудзілі грэч. Царкву за заключэнне Фларэнційскай уніі, у мітрапаліты Кіеўскія быў узведзены Разанскі свяціцель Іона († 1461). У 1451 г. свяціцель Іона быў прызнаны польскім каралём Казімірам Ягелончыкам (1440-1492), які з'яўляўся таксама Вялікім князем Літоўскім. Спецыяльнай граматай ён дазволіў свяціцелю Іону кіраваць праваслаўнымі епархіямі ў заходнерускіх землях. На працягу наступных 8 гадоў свяціцель Іона быў адзіным мітрапалітам і для Маскоўскай, і для Літоўскай Русі. Сітуацыя змянілася ў 1458 г., калі пад уплывам пагаршэння адносін з Масквой, Казімір пазбавіў мітрапаліта Іону права кіравання заходнерускімі епархіямі і прыняў на яго месца дасланага з Рыма ўніяцкага мітрапаліта Грыгорыя Балгарына († 1472 або 1473), вучня Ісідара.